Kunst op Zondag | Muurgedichten in Leiden

VERSLAG - Op deze laatste zondag in oktober ontdekken we gratis kunst op straat. In Leiden zijn anno 2020 meer dan 110 muurgedichten te vinden. Blinde muren vormen een ideaal canvas voor poëzie. Op de site van de Stichting TEGEN-BEELD staan maar liefst acht routes. Je hebt de keuze uit twee fietsroutes en zes (thematische) wandelroutes. Als je (tijdelijk) niet kunt reizen, gebruik dan de website om voor jezelf een route te verkennen vanuit je gemakkelijke stoel. 

Sneak preview

Hoe is het begonnen?

In 1992 was het 75 jaar geleden dat in Leiden tijdschrift De Stijl door Theo van Doesburg was opgericht. Om dit feit te herdenken kwam Ben Walenkamp met een idee om gedichten van Theo van Doesburg op verschillende muren in Leiden te schilderen. De Gemeente gaf hem geen toestemming voor dit plan. Ondanks de afwijzing bleef Walenkamp geloven in zijn concept. Samen met schilder Jan Willem Bruins kwam hij met een nieuw plan om gedichten in allerlei talen op Leidse muren aan te brengen. Om dit plan te presenteren hebben ze in 1993 de Stichting TEGEN-BEELD opgericht. 

Waarom gedichten in verschillende talen?

Hiervoor zijn twee redenen: Leiden presenteerde zich in die dagen als een stad voor vluchtelingen èn de Leidse universiteit was beroemd om de aanwezigheid van vele talenstudies. Het leuke van de website muurgedichten is dat er verschillende taalopties zijn en dat je zelfs een gedicht voor kunt laten lezen.

Het eerste gedicht

Op de hoek Kloksteeg/Nieuwsteeg is op 9 oktober 1992 het eerste gedicht door JW Bruins op de gevel geschilderd. Het eerste muurgedicht is van de Russische dichteres Marina Tsvetajeva (1892-1941). In 1992 werd de 100ste geboortedag van haar herdacht. Het gedicht ‘ Mijn verzen (1913)’ is nog steeds te lezen in de schaduw van de Pieterskerk. Onder de originele Russische tekst hangt een bordje met zowel de Nederlandse als de Engelse vertaling. Er zijn (nog) verschillende gedichten waar een vertaling bij hangt. Je vind alle vertalingen op de site muurgedichten.

Een woedende zee! (1689) Matsuo Basho. Dit is het 25ste gedicht van de St. TEGEN-BEELD en werd in 1994 in het Japans aangebracht aan het Rapenburg 75 (zijgevel Nonnensteeg).

Het 101ste gedicht

Na de presentatie van het eerste gedicht van Marina Tsvetajeva volgden al snel meer poëtische verzen op talrijke muren in de Sleutelstad. Het project ‘Dicht op de muur’ groeide in twaalf jaar uit tot 100 muurgedichten. In 2005 werd deze mijlpaal gevierd met de onthulling van gedicht 101 ‘De Profundis’ van Federico Garcia Lorca (1898-1936). Je kunt het volledige gedicht dat begint met ‘De honderd gelieven zijn eeuwig ingeslapen onder de dorre aarde …’ lezen op de gevel tegenover de Langebrug 56 (kruising Zonneveldstraat), of hier online.

Let op de speciale tekens

Het basis idee van Walenkamp en Bruins was om de gedichten in hun oorspronkelijke taal op de muur te schilderen. Er werden kunststof bordjes gemaakt met daarop de Nederlandse vertaling. Helaas zijn in de loop van de jaren veel van deze bordjes gestolen en/of vernield. Gelukkig kun je op de website de vertaling, de locatie en nog veel meer informatie ober de dichter en zijn ideeën vinden. Daarnaast zijn er nog twee signaturen waaraan je kunt zien welke gedichten door Bruins zijn geschilderd en door Walenkamp zijn geselecteerd. De kleine spin, bungelend aan een draad verwijst naar Bruins. Als er een rood balkje bij staat, weet je dat Walenkamp deze tekst heeft gekozen. 

Acht routes en zes tijdzones

Je kunt kiezen uit acht routes, de thema’s zijn: 1) Vóór 1880; 2) Vreemde schriften; 3) Vrijheid; 4) Vernieuwers; 5) Natuur; 6) Schrijverschap; 7) Terug naar Oegstgeest en nr. 8 Wij w88888888 de waterlelie. De eerste zes zijn wandelroutes, de laatste twee fietsroutes.
Naast deze thema’s biedt de uitgebreide website ook de mogelijkheid om muurgedichten per tijdseenheid te selecteren. Je hebt de keuze uit zes tijdszones: tot 1880; 1881-1914; 1915-1940; 1941-1960; 1961-1980 en de periode 1981 tot heden.

Ontdek de muurformules

Naast muurgedichten staan er in het centrum van Leiden ook natuurkundige formules op verschillende gevels. Door de aanwezigheid van de universiteit kent Leiden een rijke geschiedenis aan natuurkundige ontdekkingen. De Leidse wetenschappers Heike Kamerlingh Onnes, Hendrik Lorentz en Pieter Zeeman kregen de Nobelprijs voor hun ontdekking van supergeleiding en het Zeemaneffect. Snellius formuleerde aan het begin van de 17de eeuw de brekingswet. Twee Leidse natuurkundigen, Sense Jan van der Molen en Ivo van Vulpen, hebben zich laten inspireren door de muurgedichten. Zij kwamen met een alternatief plan: de muurformules.

Helaas zijn niet alle gedichten meer te zien

In de loop van de afgelopen dertig jaren zijn enkele gedichten uit het straatbeeld verdwenen. Soms door renovatie, soms door de sloop van gebouwen en soms doordat er een ander complex voor- of tegenaan is gebouwd. Daarnaast zijn niet alle muurgedichten in Leiden aangebracht op initiatief van de stichting TEGEN-BEELD. Er zijn ook enkele gedichten door derden bedacht en aangebracht. Zoals eerder vermeld kun je de selectie van de stichting TEGEN-BEELD herkennen aan de rode balk (signatuur Ben Walenkamp) en als ze door Bruis zijn geschilderd aan een kleine spin. Ik wens je een mooie (herfst)wandeling door de Sleutelstad Leiden.

MIJN VERZEN (1913) Marina Tsvetajeva (1892-1941).

Mijn verzen, die ik jong al heb geschreven,
Voordat ik wist een dichteres te zijn,
Als vuurwerk spattend, vonkend en vol leven,
Bruisend als een fontein.
En die als kleine duivels binnendrongen
In ’t rijk dat vol van droom en wierook was,
Mijn verzen, die de dood, de jeugd bezongen,
En niemand die ze las!
Die op bestofte winkelplanken kwijnen
(Waar niemand ze een blik ooit waardig keurt!),
Mijn verzen komen, zoals goede wijnen,
Nog wel eens aan de beurt.

Vertaling Marja Wiebes en Margriet Berg
bron: © www.muurgedichten.nl/nl/kaart 

Voor wie haar/zijn kennis van de Russische taal wil oefenen, volgt hier het gedicht in de originele uitvoering en zoals het op de muur staat in Leiden.

МОНМ СТНХАМ (1913)

Монм стнхам, написанным так рано,
Что и не знала я, что я – поэт,
Сорвавшнмся, как брызги нз фонтана,
Как искры из ракет,

Ворвавшнмся, как маленькие чертн,
В святилище, где сон и фимнам,
Монм стнхам о юностн и смерти,
– Нечитанным стнхам! –

Разбросанным в пыли по магазинам
(Где нх никто не брал и не берет!),
Моим стихам, как драгоценным вннам,
Настанет свой черед.

Marina Tsvetajeva (1892-1941).

© video en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan de Stichting TEGEN-BEELD en de geselecteerde dichters.