De Kroonboekenclub | Jim Al-Khalili, Pathfinders. The Golden Age of Arabic Science

COLUMN - Ik geloof dat het nog niet eens een onderwerp is van onderzoek voor de geschiedwetenschap: hoe het mogelijk is dat op een bepaald moment in een bepaalde plaats ineens allerlei grote talenten op een bepaald terrein opstaan. Filosofen in Athene. Dichters in Florence. Schilders in Amsterdam.

En natuurwetenschappers in het Baghdad van de achtste, negende, tiende eeuw.

Waar kwam al die geleerdheid ineens vandaan? En wat droegen beroemdheden als Al-Haytham, Al-Khwarizimi en Al-Biruni bij aan onze kennis van de wereld? Daarover gaat het boek Pathfinders van de Iraaks-Britse natuurkundige en popularistor van de wetenschap Jim Al-Khalili.

Inzicht in het Grieks

Het begon allemaal in Baghdad, zegt Al-Khalili, met de zogeheten Vertaalbeweging, die stimuleerde dat allerlei werken uit bijvoorbeeld de Indische en vooral de Griekse tradities in het Arabisch werden vertaald. De bedoeling daarvan was in eerste instantie puur praktisch: men was vooral geïnteresseerd in technieken om de leefomstandigheden te verbeteren. Ook bijvoorbeeld de astrologie werd daar echter onder geschaard, want daarmee kon je immers je beleidsplannen op een betere theoretische en empirische basis laten rusten.

Maar wie de astrologie toelaat, kan eigenlijk niet om de astronomie heen. En sowieso heeft wetenschappelijke kennis de neiging om te zorgen voor een dorst voor nog meer wetenschappelijke kennis. Dus moest er steeds meer vertaald worden, en steeds beter vertaald worden (Al-Khalili liet zien hoe belangrijke werken wel een aantal keer vertaald werden, met steeds meer inzicht in het Grieks en de inhoud van het gebodene).

Grotere welvaart

Al snel ging men bovendien de beweringen die men deed zelf toetsen en ook verbeteren, om te komen tot betere schattingen van de omtrek van de aarde, of de structuur van het heelal, of de manier waarop het menselijk oog precies werkt, en tal van andere gebieden. De Gouden Periode van de Arabische wetenschap was begonnen, een periode die alles bij elkaar wel een paar eeuwen zou duren.

Waarom het zo was, waarom in Baghdad, waarom in die tijd, blijft daarbij natuurlijk een beetje duister. Ja, er was de heerser Al-Mamun, die grote belangstelling had voor wetenschappelijke kennis, die een Huis van Kennis installeerde, die mensen vrijstelde om permanent wetenschap te bedrijven. Ja, er was een periode waarin godsdienst en wetenschap goed te combineren waren omdat er consensus was dat rationele en empirisch getoetste kennis dé manier was om Allah te leren kennen. Ja, Irak lag in een soort brandpunt vanwaaruit het gemakkelijk was om kennis uit het oosten en het westen te vergaren en te combineren. Ja, de stad was relatief welvarend zodat men het zich kon veroorloven te investeren in het verwerven van nog meer kennis die vaak uiteindelijk leidde tot nog grotere welvaart.

Maar uiteindelijk kun je alleen maar zeggen: toevallig kwamen er een aantal gelukkige factoren samen.

Een nieuw huis

Minstens voor een deel heeft Al-Khalili dit boek geschreven uit overwegingen van propaganda. Hij lijkt Arabieren ervan te willen overtuigen dat de wetenschap heus niet alleen een verderfelijke westerse uitvinding is, dat de basis van heel veel kennis gevonden kan worden bij Arabieren. Dat leidt af en toe tot bespiegelingen die niet zo interessant vreselijk interessant zijn, zoals over de vraag waarom we nu per se kunnen zeggen dat Al-Khwarizmi (die zijn naam gaf aan het algorithme) de échte uitvinder is van de algebra, en niet de Griek Diophantus. Al-Khalili haalt dan een Britse collega aan die erop wijst dat Al-Khwarizmi de eerste was die de variabele in een vergelijking als een echte entiteit behandelt. Dat kan een belangrijke stap in de ontwikkeling zijn geweest, maar zo zijn er natuurlijk meer stappen gezet.

Het is misschien nuttig om tegenwicht te bieden tegen stemmen die de rol van de Arabieren in de wetenschap bagatelliseren, maar veel mooier vind ik het verhaal van het wonderlijke succes van de wetenschappelijke methode, die zich langzaam ontwikkelde, en daarbij als het nodig was reisde van Athene naar Baghdad, en van Baghdad naar Cordoba, en vandaar terug naar Europa, en eeuwen later naar Amerika – waar ze nu misschien weer minder welkom is. Maar ze vindt vast een nieuw huis.