Keuzevrijheid en neurowetenschap

Een gastbijdrage van Bart Nooteboom van CentER Innovation Research van de Universiteit van Tilburg. Het artikel is overgenomen van Me Judice.

Economie gaat over het maken van keuzes. Maar valt er nog wel wat te kiezen? Er is geen vrije wil, is vaak te horen van hersenwetenschappers. We mogen op enig moment nauwelijks verantwoordelijk zijn voor wat onze wil ons oplegt, maar het onderzoek laat ook zien dat we de ontwikkeling van onze wil kunnen beïnvloeden.

We horen de laatste tijd veel over het al of niet bestaan van vrije wil. Er is geen vrije wil, zegt de hersenwetenschap. Keuzen worden buiten ons om door het brein bedisseld. Achteraf verzinnen we redenen om ons gedrag te rationaliseren en we geloven daarin omdat we ons niet bewust zijn van de processen die in feite onze keuzen bepalen. De filosoof Nietzsche, en voor hem Schopenhauer, en voor hem Spinoza, zeiden al dat de vrije wil een illusie is. Schopenhauer zei het mooi exact: de wil gaat zijn eigen gang, en is dus op zichzelf vrij, autonoom, maar we hebben er geen bewuste controle over. De wil zit in ons karakter en daarop hebben we geen invloed. Nietzsche zei: het schip volgt de stroom, niet de sturing van de schipper.

Als dit waar is, wat blijft er dan nog over van verantwoordelijkheid voor onze daden? Wat is nog de zin en basis van beloning en straf? De gevolgen lijken onaanvaardbaar. Het is echter niet voldoende om met het oog hierop de vrije wil alleen maar als een fictie te handhaven. Daar komen we niet mee weg. Onszelf bewust voor de gek houden is niet een oplossing.

Wisselwerking tussen bewuste en onbewuste
Voor verheldering van het debat is het nuttig te onderkennen dat naast onbewuste impulsen bewust denken wel degelijk invloed heeft op ons handelen ook al hebben we geen volledig vrije wil. Het beroemde experiment van Libet (1985) toonde aan dat handelingen aan bewustzijn ervan vooraf gaan, en dit gold als bewijs van de afwezigheid van vrije wil. William James zag in 1884 al dat dat de causaliteit van veel acties niet is perceptie -> emotie -> aktie, maar perceptie -> actie -> emotie (Damasio 2010: 140). Het experiment van Libet bewijst echter niet dat bewust denken geen causaal effect heeft. De onbewuste impuls tot handelen kan vooraf beïnvloed zijn door bewust denken, en bewust denken kan na de impuls nog invloed hebben op de uitvoering van de handeling. En bewuste evaluatie van het resultaat kan effect hebben op de ontwikkeling van onbewuste impulsen voor toekomstig handelen.

Er is uitgebreid empirisch bewijs: zie het overzicht van experimenten van Baumeister & Masicampo (2011). Terwijl inderdaad vele handelingen onbewust tot stand komen worden de uitvoering en het succes ervan beïnvloed door bewuste voorbereiding, in mentale simulatie van de handeling, in de anticipatie van mogelijke spijt, en in reflectie op uitkomsten in het verleden. Een van de vele experimenten is als volgt. Een bewuste beslissing om in onderhandeling het perspectief van de tegenspeler te bezien verbetert de resultaten van onderhandeling, terwijl het proces van het zich inleven in de positie van de ander en de vertaling daarvan in handeling in hoge mate onbewust is.

Behendigheid
Het effect van bewust denken hangt er van af of het gaat om een taak van logische analyse, rechtvaardiging van een handeling, uitvoering van een behendigheid of een keuze. Voor uitvoering van behendigheid maakt het uit of het gaat om een beginneling (daar helpt bewust denken) of een routinier (daar zit bewust denken in de weg). Dat klopt met de gedachte dat na veel oefening de handeling een automatisme wordt. Als routinehandeling niet werd overgelaten aan het onbewuste dan zou ons functioneren zeer beperkt zijn. Maar als het verkeerd gaat dan worden we wakker uit onze routine en schieten we in bewust denken, en zonder dat zouden we ook niet goed overleven.

Voors en tegens
We analyseren voors en tegens van een besluit, verkennen scenario’s van wat zou kunnen gebeuren als…, bespreken het met anderen, en laten het dan over aan ‘intuïtie’ om het om te zetten in een besluit. Zelfs de Nederlandse onderzoeker Dijksterhuis (2009), die toch sterk aan de kant van het onbewuste staat, geeft toe dat bijvoorbeeld in het kiezen van een huis we ons verdiepen in de rationele voors en tegens van ligging, prijs, staat van onderhoud, riool, parkeren, etc. en het dan ‘na een paar nachtjes slapen’ overlaten aan ‘hoe het voelt’. Hoewel bewuste voorbereidingen de keuze niet bepalen hebben ze er wel invloed op.

Baumeister & Masicampo (2010) redeneren dat hoewel bewust denken enig effect heeft op handeling, zoals aangegeven, het voornaamste belang ervan sociaal en cultureel is, in het gebruik van taal in communicatie. Onbewuste gedachten kunnen moeilijk uitgedrukt worden, en bewust denken is nodig voor het hanteren van reeksen woorden in zinnen, een keten van logische argumentatie, en een keten van oorzaken en gevolgen. Taal maakt complexe communicatie mogelijk, en andersom maakt sociale interactie het leven een stuk ingewikkelder, wat complexe communicatie en taal vergt. In de evolutie van de mens hebben bewust denken, taal en sociale activiteit zich in wisselwerking ontwikkeld.

Concurrerende neurale patronen
Verder is het zo dat mentale processen, inclusief die van de vorming en werking van de wil en onbewuste impulsen, zich ontwikkelen als functie van het resultaat. Dat komt in de hersenwetenschap vooral naar voren in de evolutionaire theorie van cognitie, zoals in het ‘neuraal Darwinisme’ van Nobelprijs winnaar Gerald Edelman (1987, 1992). Volgens die theorie ontwikkelen zich patronen van neuronale verbindingen op basis van de evolutionaire principes van min of meer toevallige nieuwe connecties die vervolgens overleven, versterkt of verzwakt worden afhankelijk van gevoeld succes. We kunnen op enig moment ook concurrerende neurale patronen hebben, die strijden om voorrang, wat klopt met de gedachte en de gewaarwording van een meervoudige, niet eenduidige beleving van identiteit en wil.

Op grond van ervaring met de uitkomsten van onze onbeheerste wil kan de toekomstige werking en ontwikkeling van die wil tot op zekere hoogte beïnvloed worden. Discussie over goed en slecht gedrag, en beloning voor goed en straf voor slecht gedrag blijven zinvol, om de toekomstige werking van de wil te beïnvloeden. Dat neemt niet weg dat op enig moment we nauwelijks verantwoordelijk zijn voor wat onze wil ons oplegt. Maar ook al beheersen we niet onze wil, we kunnen ons afvragen of we iets anders zouden moeten willen dan we nu doen. En als we erachter komen wat we anders zouden moeten willen dan we in feite doen, dan kunnen we de ontwikkeling daarvan beïnvloeden.

Dit betekent wel dat we straf en beloning niet moeten zien als een straf en beloning van een onbeheersbare wil, maar als het inperken van mogelijkheden voor fout gedrag en het faciliteren en bijsturen van de ontwikkeling van de wil.