Japan zinkt

ANALYSE - Het zijn rare tijden in Japan. Terwijl ik dit zit te schrijven houden drie crises Japan in de wurggreep.

Alle drie de afgelopen week ontstaan. De één nog surrealistischer dan de ander. Een bom, een kerncentrale en een geldtsunami zijn de schuldigen. Is Japan gedoemd aan één van de drie ten onder te gaan, of aan een combinatie van de drie? Zinkt Japan nu dan echt de afgrond in, zoals de SF-auteur Sakyo Komatsu in zijn bestseller ‘Japan Sinks’* beschreef?

1.

Helikopters ratelen boven mijn hoofd. Van west naar oost, van oost naar west; tussen de militaire bases in Yokosuka en het ministerie van defensie in hartje Tokio. Nu al drie dagen lang. Want Japan is net als China en Zuid-Korea, met de Amerikanen als hoedende vader in het kielzog, (eigenlijk als commandant, maar dat is een ander verhaal) in staat van paraatheid. Een staat die, wanneer iemand een foutje maakt, in oorlog kan overgaan. Gaat Kim Jong-un, de derde-generatie-leider van Noord-Korea, een raket, wellicht meerdere raketten afschieten? Wanneer u dit leest is deze vraag misschien al met ‘ja’ beantwoord, en weet u ook of er wellicht een kernkop op zat. Is de vraag nog niet beantwoord, dan cirkelen de helikopters nog steeds boven Tokio. Het is crisisstemming in Oost-Azië. Wie is daaraan schuld? De hermietenstaatleider in Pjongjang die zich wil bewijzen? Of omdat hij internationale druk uitoefent om zijn zin te krijgen: een directe dialoog met de Verenigde Staten en niet langer zes-partijen-dialogen (hetgeen één-tegen-vijf betekent) over ’s lands kernprogramma? Of zou het misschien kunnen zijn dat we deze crisis te danken hebben aan de Amerikanen en Zuid-Koreanen die voor de Noord-Koreaanse kust dezer dagen hun gezamenlijke oorlogssimulatiemanoeuvres houden, en ondanks voortijdig geuitte Noord-Koreaanse protesten en oorlogsretoriek gewoon doorgaan?

2.

240 kilometer ten noorden van Tokio ligt ‘Fukushima’. Fukushima, voor wie het misschien heeft vergeten, betekent ‘kernramp’, ‘radioactieve straling’ en ‘angsten’. Zonder het leed van de direct getroffenen uit de directe omgeving te willen kleineren – want deze mensen leven rottig in hun noodwoninkjes en ze worden vooral door de Japanse verantwoordelijken rottig behandeld -, is de kernramp min of meer beperkt tot de campus van de kerncentrale Fukushima Daiichi en de onmiddellijke omgeving daar buiten. De beperkte schaal van het probleem dreigt heel wat grotere proporties aan te nemen. Niet direct, wel op middellange termijn. Dat het al zo snel acuut zou worden, daar hadden Tepco en de Japanse overheid niet op gerekend. Enkele reservoires voor opslag van afgepompt water uit de verwoeste kernreactoren zijn lek. Nu sijpelt radioactief gecontamineerd water de grond, en dus op termijn de zee in. Dat is ernstig. Ernstiger is dat er geen plek is om dat water elders op te bergen. Laat staan om de 400 ton vervuild water die er per dag uit de reactoren bij komen, nog een veilige plek te geven. Paniek dus, en dat was duidelijk uit de stem van de Tepco-bedrijfsleider te horen. Dus cirkelen er nu helikopters boven Fukushima Daiichi. Om de situatie in ogenschouw te nemen, en om plek voor meer opslagtanks te lokaliseren, een schier onmogelijke taak omdat het hele terrein al vol gepropt staat met gevulde blauwe en grijze reuzentanks. Een korte-termijn-oplossing zal gevonden worden. Maar met de wetenschap dat de ontmanteling van de vier kernreactoren zo’n 40 jaar gaat duren, waarbij het waterafval niet minder wordt, is er eigenlijk maar één denkbare oplossing: hup de zee in.

3.

“Helikopter Haruhiko” heeft het land een week geleden op een derde crisiskoers gezet. We hebben het over de nieuwe gouverneur van Japans centrale bank, Haruhiko Kuroda. Zijn bijnaam kreeg hij deze week op het Boao Forum for Asia, de Chinese tegenhanger van het Davoz’ World Economic Forum. Met zijn ongelimiteerde geldpolitiek die hij net had aangekondigd, gooit hij – als het ware – bakken geld vanuit zijn helikopter over Japan, en daarmee over de wereld. Alsof Japan in een imminente crisis verkeert. Ja, Japan heeft al erg lang een stagnerende economie en een milde deflatie. Maar die laten zich makkelijk verklaren door een krimpende bevolking, een markt die gestaag meer competitie (en dus lagere prijzen) toelaat, en een nog niet helemaal verwerkte correctie van de boomjaren ’80 (grondprijzen dalen sinds 1990 en liggen nog boven de pre-boom-jaren). Met een lage werkloosheid, een relatief gezond bankenstelsel en gigantische spaarvermogens in de privésector heeft Japan eigenlijk niet de karakteristieken van een land in crisis zoals we die van Euro-land kennen. Er hangt wel een gigantisch zwaard boven Japan: de staatsschuld die 2,5 maal groter is dan wat heel Japan in een jaar produceert (bbp). En dat is veel meer dan Griekenland, Ierland of Italië hebben. Maar Helikopter Haruhiko zegt dat zijn geldzegen niet bedoeld is om de Japanse staat meer ruimte te geven om schulden te maken. Dat is wel wat premier Abe wil: wegen en sneltreinen bouwen, bruggen en tunnels repareren, militair uitbouwen, enz. Zodat Japan op inflatiekoers komt. Abe en Kuroda doen alsof een milde deflatie het einde van hun land betekent. Dus geld rondstrooien, zo veel als maar gaat. En het risico in koop nemen dat een hyperinflatie Japan inderdaad in een crisis gooit. Voor het zo ver is zal Japans goedkope geld (bijna 0 procent rente) eerst lucht in de speculaties blazen. De eerste tekenen waren de afgelopen week op alle grote aandelenbeurzen voelbaar, en die wakkerden crisisgevoelens aan.

Al schrijvend vraag ik me af welke crisis nu de meest risicovolle is. Mogen we de invloedrijke – en altijd humorvolle – economieverslaggever John Kenneth Galbraith geloven – god hebbe zijn ziel -, dan waren het niet oorlogen en ook niet de gevaarlijke gevolgen van atoomenergie die het leven van mensen het meest hebben getekend, maar het was zonder twijfel de Grote Depressie van de jaren twintig en dertig. Met deze observatie opent hij hoofdstuk 14 van zijn boek Money; Whence it came, where it went (1975). En lees je dat hoofdstuk over de “ultimate apocalyptic collapse” verder, dan is het of het om een live uitzending van onze wereld gaat. Hoe die uitzending in de dertiger jaren afliep weet u al. Het stortte veel en veel meer mensen in ellende dan de oorlogen en de atoombommen, waar Galbraith aan refereerde. En nu maar hopen dat de geschiedenis zich nooit herhaalt.

* De Japanse versie ???? ‘Nihon Chinbotsu’ verscheen in 1973 en werd een hit. In 1995 ondervond het boek een herleving. Japan was op het hoogtepunt van zijn financiële collaps na de bling-bling-go-go-jaren ’80. En een reuzenaardbeving had de stad Kobe verpletterd. Dat het boek na de tsunami-aardbeving van maart 2011 en midden in de wereldwijde financiële crisis niet weer uit het stof oprees is ergens verbazend. De reden is, denk ik, Japan leeft al sinds 1995 in een constant economisch doemscenario. Kuroda heeft er met zijn radikale koerswending absoluut een nieuwe dimensie aan gegeven.