Het nieuwe bankieren: doing Gods work?

Deze weken doen wij verslag van de collegecyclus “Wie heeft de crisis veroorzaakt?” van econoom Ewald Engelen. Het is nu wel duidelijk dat we de hoofdschuldigen van de crisis moeten zoeken onder de bankiers. Daarom onderwerpt Ewald Engelen de bankiers in deze en de volgende afleveringen aan een onderzoek. Vandaag schetst hij in grote lijnen de ontwikkeling van de bankwereld.

De actualiteit van de Europese schuldcrisis

Woensdagnacht [26-27 oktober] is een nieuw akkoord gesloten over de Griekse schulden. De actuele crisis in Europa is bijzonder relevant voor dit college, want ook hierbij spelen banken een grote rol. Hoewel de aandelenmarkten positief hebben gereageerd, wil dat nog niet zeggen dat het een goed akkoord is. Tekenend is bijvoorbeeld dat op de obligatiemarkten de rente voor Italiaanse obligaties niet is veranderd.

Dit pakket zal de euro niet redden, maar het staat wel mooi: de Griekse schulden worden met 50% afgewaardeerd, maar een groot deel van die schulden blijft buiten schot:  de reductie is van toepassing op ongeveer 200 miljard van de totaal 350 miljard uitstaande schulden. De 50% is dus puur cosmetisch. Weer wordt niet gedaan wat nodig is om de Griekse economie te kunnen laten groeien. Hiervoor zijn structurele hervormingen nodig en moet een fors deel van de schulden (50 of 60%) worden afgeschreven. Maar dat gebeurt niet. De maatregelen die nu worden genomen zijn volstrekt onvoldoende.  Griekenland zal voorlopig dus niet uit het nieuws verdwijnen, zeker niet als de Grieken beseffen wat er is gebeurd. De stakingen en demonstraties gaan gewoon door.

De macht van de banken

De vraag is: waarom gebeurt dit? Het is duidelijk dat de IIF (de lobbyvereniging van banken) een grote invloed heeft gehad op het resultaat. Deze afspraak spaart vooral de banken die, als zij hun Griekse investeringen moeten afschrijven, in ernstige problemen komen– met name Franse banken. Dit zou vervelend zijn voor Franse belastingbetalers, maar het is nog vervelender voor de president van Frankrijk want binnenkort zijn er weer verkiezingen.

Dit illustreert hoeveel macht de banken hebben. De banklobby praat en beslist op de achtergrond mee over de oplossing van de schuldencrisis, waardoor ze er een voor hen gunstige beslissing uit kunnen slepen. Waarom zijn banken zo machtig dat ze dit hebben kunnen tegenhouden? Het wordt tijd om de rol van de banken in de economie te onderzoeken – het onderwerp van dit college.

Doing Gods work

De schuldigen  voor de crisis moeten we dus zoeken onder de bankiers. Maar wat zeggen zij er zelf van? Om zichzelf en zijn professie te verdedigen heeft Loyd Blankfein, de CEO van Goldman Sachs, in een interview voor de Sunday Times ooit gezegd dat hij “Gods werk” doet. Banken vervullen een belangrijke rol in de economie. Zij zorgen voor krediet en zonder krediet staat de economie stil.  Banken vervullen een spilfunctie in het kapitalisme. Maar wat houdt dat eigenlijk in?  Wat bedoelt Loyd Blankfein daar eigenlijk mee: “Doing Gods work”? Wat houdt dat eigenlijk precies in, “bankieren”?

Het standaard verhaal over retail en wholesale banking

In de standaardomschrijving van bankieren wordt verteld dat banken mensen met geld teveel in contact brengen met mensen die geld nodig hebben. Spaarders storten geld op een rekening en krijgen daarvoor een bescheiden rente. Aan de andere kant van de bank wordt aan bedrijven en particulieren tegen een hogere rente geld uitgeleend.  Het verschil in rente is waar de bank zijn geld mee verdient.  Dit is het klassieke “retailbanking”.

Grote zakenbanken zoals Goldman Sachs verdienen, volgens het standaardverhaal, op een andere manier hun geld. Deze “wholesale” banken brengen bedrijven naar de beurs, regelen overnames en fusies en geven advies. Zij verdienen hun geld met percentages en commissie per transactie.

Chantage van politieke nitwits

Dit zijn volgens de klassieke beschrijving de belangrijke functies die banken in het kapitalisme vervullen.  Zij zorgen voor krediet voor bedrijven en ondernemers  en zijn een spil in het kapitalistische raderwerk. Dit is Gods werk waar Loyd Blankfein op doelt. Politici zijn daarom als de dood dat banken in de problemen komen.  Als dit financiële raderwerk stil komt te staan, droogt de kredietstroom op. En het kan nog erger: wanneer het echt fout gaat, zoals na de val van Lehman Brothers, dan komt er geen geld meer uit de pinautomaten. En een ding is zeker: als er geen geld meer uit de pinautomaten komt, gebeuren er nog ergere dingen. Dan vliegen er stenen door de ramen, dan breekt de totale chaos uit. Zo’n Lehman moment is wat de politiek wil voorkomen.

Een van de redenen waarom de politiek zo aarzelend optreedt, zoals ook nu weer in de Europese schuldencrisis goed zichtbaar is, is dat zij zich laat intimideren door de bankiers. De Europese leiders zijn politieke nitwits, bang om de volgende verkiezingen te verliezen, en ze zijn slecht geïnformeerd over wat banken werkelijk doen. Want het klassieke beeld van wat bankieren inhoudt klopt namelijk niet meer.

Niet ingegrepen in 2008

Op het hoogtepunt van de kredietcrisis in 2008  waren Europese politici nog triomfantelijk: deze crisis toont aan – zo meenden zij – dat het Europese banksysteem beter is dan het Angelsaksische. Dit kan alleen in Amerika en Engeland gebeuren, niet in Europa. Maar nu, 3 jaar later, is duidelijk geworden dat dit niet klopt. De Europese banken staan er nog steeds even slecht voor als de Amerikaanse en Britse banken in 2008.  Het verschil is dat de Amerikanen wèl hebben ingegrepen en hun banken hebben geherkapitaliseerd,  in Europa is dat niet gebeurd.

Wat Europa had moeten doen is de 50 grootste banken bij elkaar zetten om ze te dwingen om weer geld uit te lenen. In ruil daarvoor had men de banken moeten onderwerpen aan een (gedwongen) kapitaalinfuus en de voorwaarde moeten stellen dat zij hun reserves vergroten- ook al gaat dat ten koste van de winsten en de bonussen. Dat hebben de Europese politici echter niet gedaan. Als dat wel was gebeurd, was Griekenland geen probleem geweest.

Hoe kan het gebeuren dat politici pas 3 jaar later ontdekken dat ook de Europese banken er slecht voor staan, zo slecht zelfs dat zij niet in staat zijn om de klap op te vangen van het afschrijven van Griekse schulden? Dat is de vraag waar je je op moet richten als je de Europese schuldencrisis wilt begrijpen.

Het nieuwe bankieren

Als Loyd Blankfein zegt dat hij Gods werk doet, waar heeft hij het dan echt over? Heeft hij het dan over de handel in Credit Default Swaps, Collateralized Debt Obligations, Collateralized Debt obligations squared of Collateralized Debt obligations cubed? Is dat Gods werk? Wat doen banken eigenlijk echt? Hoe verdienen ze hun geld?

Met het ouderwetse retailbanking is tegenwoordig niet veel geld meer te verdienen. Cash geld haal je tegenwoordig uit een pinautomaat. Zelfs bankafschriften zijn verdwenen: vrijwel alle transacties zijn nu elektronisch geworden, nog maar zelden zie je als particuliere klant een bank van binnen. Ook het wholesale bankieren is veranderd. Bankiers zijn totaal andere dingen gaan doen dan in het traditionele beeld wordt geschetst: het meeste geld wordt tegenwoordig op een andere manier verdiend.

Want winst wordt er tot 2007 gemaakt. De financiële sector is zelfs bijzonder winstgevend, veel meer dan andere bedrijfstakken, zelfs goedlopende bedrijfstakken zoals de olie- en de farmaceutische industrie. Terwijl in de “gewone” industrie nuttige zaken worden geproduceerd zoals medicijnen of brandstof, is de toename van omzet en winst in de financiële wereld niet toe te schrijven aan iets nuttigs. Deze toename is bovendien niet gering: de banken zijn niet een beetje maar heel veel meer winstgevender dan die traditionele bedrijfstakken. In onderstaande figuur (return on equity) is te zien dat voor de crisis in 2007 de winst per aandeel van een financieel bedrijf 15% of hoger was, veel meer dan in niet-financiële bedrijfstakken:

Figuur 1: Winst per aandeel

De standaardverklaring hiervoor was tot voor kort dat het kwam door verhoogde efficiëntie en financiële innovaties die ervoor zorgen dat risico wordt gespreid waardoor krediet goedkoper kan worden. Helemaal duidelijk was het niet, want door de deregulatie hoeven banken niet meer volledige openheid van zaken te geven, waardoor het moeilijk is om inzicht te krijgen in wat ze nu werkelijk doen. Maar zo lang dat goed gaat is dat geen probleem, want zolang er geld wordt verdiend, heeft niemand een probleem met die onwetendheid.

“Structured finance” en “leverage”

Als het ouderwetse retail en wholesale banking niet meer zo belangrijk is, waarom is bankieren dan toch zo winstgevend? Het antwoord is structured finance en leverage.

Een hypotheekcontract kun je zien als een constante stroom van inkomsten. Maand na maand, jarenlang mag een bank zeg 500, 600 of meer euro van een bankrekening halen. Deze en andere vergelijkbare contracten zoals persoonlijke leningen, verzekeringen en dergelijke zijn grondstof geworden voor “gestructureerde financiële producten” (structured financial products) die kunnen worden doorverkocht aan investeerders zoals pensioenfondsen, andere banken, hedge funds en private equity firma’s. Ook kan een dergelijk product als onderpand dienen voor een nog grotere lening om te gebruiken bij een investering in een ander gestructureerd financieel product. En ook dat kan weer gebruikt worden om … enzovoort. Daarbij je moet bedenken dat bij elke transactie een commissie wordt berekend.  Banken verdienen veel geld omdat ze de producten die ze produceren voortdurend doorverkopen aan elkaar waardoor de omzet nog groter wordt. Hier duikt weer het beeld op van de drie antiquairs op het eiland die elkaar steeds hetzelfde biedermeier tafeltje verkopen.

Een andere manier waarop de winstgevendheid wordt vergroot, is door het volume van de handel te vergroten met geleend geld. Als je aan een transactie  kan verdienen, dan kun dat met geleend geld verveelvoudigen. Het geleende geld werkt als een hefboom – leverage zegt men in het Engels. Nadeel is natuurlijk dat dit niet alleen voor winsten geldt maar ook voor verliezen, zoals de crisis in 2008 heeft aangetoond.

Dit opblazen van de winst met geleend geld is goed te zien als je kijkt naar de winst per dollar. In de onderstaande figuur (return on asset) is te zien dat per geïnvesteerde dollar helemaal niet zo veel winst gemaakt wordt.  Die schommelt vrijwel constant rond de 1%. Niet “innovatie” en “verbeterd risico management” leiden tot meer winst, maar speculatie met geleend geld.

Figuur 2: Winst per geinvesteerde dollar

Bazel

Het is dus correct wat Paul Volcker ooit heeft gezegd over financiële innovatie: de enige echt nuttige innovatie in de financiële markt is de uitvinding van de pinautomaat. De afgelopen 30 jaar is de bankwereld weliswaar sterk veranderd en bijzonder winstgevend geworden, maar dat had niets te maken met loze kreten als beter “risicomanagement” en “financiële innovatie”, maar alles met de manier waarop banken handel zijn gaan drijven met Collateralized Debt Obligations, CDO’s squared, CDO’s cubed, Credit Default Swaps en andere even complexe derivaten. De winsten die gemaakt kunnen worden met deze windhandel worden kunstmatig  opgepompt met grote en riskante leningen. Tot het onvermijdelijk een keer fout gaat, zoals in 2008.

Er wordt momenteel weer onderhandeld over een nieuw akkoord voor financiële regelgeving, het zogenaamde Bazel-III akkoord, maar het ziet er niet naar uit dat er veel verbetert. Ook volgens de nieuwe afspraken blijft het toegestaan om een laag eigen vermogen aan te houden (9%, terwijl eigenlijk minimaal 15% nodig is), en er wordt niets gedaan aan de windhandel  met derivaten.  Politici zijn te bang, of niet goed genoeg onderlegd om dit echt aan te pakken. Ondertussen worden de winsten die worden gemaakt, zolang het goed gaat, geïncasseerd in de vorm van bonussen, en zijn de verliezen voor rekening van de samenleving.

—-
Update: Nog niet iedereen heeft door waar het om gaat als ik schrijf dat banken “windhandel” verkochten. Daarom ter illustratie een citaat uit de Washington Post van 1 nov. Richard Cohen schrijft:

That the morality of the used car lot has been adopted by Wall Street is now abundantly clear. Citigroup recently settled a civil complaint in which it was accused of selling mortgage-related investments that it knew were dogs. It was so certain that the investments were the financial equivalent of my used car that it bet against them — heads I win, tails you lose — and even selected the investments themselves, choosing from a cupboard of depleted and exhausted financial instruments. An investment in the Brooklyn Bridge would have been safer.

—-
Verantwoording figuren: Beide figuren komen uit After the great complacence van Ewald Engelen, et al. Geplaatst met toestemming van de auteur.