Het nationale belang van een Green Deal

In aanloop naar de verkiezingen voor het Europees Parlement, hier in Nederland op 4 juni, biedt Sargasso aan alle partijen deelnemen ruimte om middels gastbijdragen hun standpunten naar voren te brengen. Voorwaarde is wel dat ze meedoen in de discussie die er op volgt. Hier wederom een stuk van Judith Sargentini, lijsttrekker van GroenLinks. Dit maal samen met Rens van Tilburg.

Nederland is buitengewoon kwetsbaar voor zowel de financiële als de klimaatcrisis. Beide vereisen een wereldwijde aanpak. Wij vinden het daarom van belang dat de fragiele internationale samenwerking uitmondt in concrete afspraken. In een Green Deal tussen de rijke en de opkomende landen voor een ingrijpende economische koerswijziging. Dat vraagt een ambitieuze en solidaire inzet.

Mondiale problemen

Er was een tijd, nog niet zo gek lang geleden, dat we de economische modellen nog vertrouwden. Het was een overzichtelijke tijd, met schijnbaar overzichtelijke problemen. Zo berekende de Britse econoom Nicholas Stern eind 2006 dat stabilisering van het klimaat één tot twee procent van ons inkomen zou kosten. Een jaar eerder stelde Jeffrey Sachs de prijs voor het beëindigen van de wereldwijde armoede op minder dan één procent van ons inkomen.

Inmiddels voorspelt de Europese Commissie dat de landen van de Europese Unie dit jaar vier procent van hun inkomen zullen inleveren. Helaas brengt dat een einde van de armoede en de stijgende zeespiegel niet dichterbij. Sterker, de Wereldbank voorspelt dat als gevolg van de financiële crisis jaarlijks tot vierhonderdduizend kinderen extra zullen sterven. En terwijl klimaatwetenschappers alsmaar dramatischer voorspellingen produceren, worden plannen voor windparken op zee afgeblazen en beëindigt Shell zijn investeringen in zonne-energie. En het einde van de huidige crises is nog niet in zicht. Naar schatting hebben de banken nog maar een derde van de verliezen op hun giftige kredieten bekendgemaakt. De aandelenmarkten verloren wereldwijd twintigduizend miljard dollar van hun waarde. Om dit bedrag in perspectief te plaatsen: Stern bepleitte een verdubbeling van het wereldwijde onderzoek naar duurzame energie naar twintig miljard dollar; Sachs vroeg om een extra investering van honderd miljard dollar per jaar. In plaats daarvan dalen de hulpgelden dit jaar met veertig miljard dollar. Banken zoeken veiligheid. Alles wat relatief onbekend is, van opkomende landen tot nieuwe technologieën, krijgt geen krediet meer.

Wereldwijde oplossingen

Een dergelijk conservatisme kan de wereld zich niet veroorloven. Niet nu we voor de uitdaging staan een sterk groeiende wereldbevolking te voeden op een aardbol die al flink is uitgeput. De lagere economische groei leidt nu weliswaar tot minder broeikasgassen, maar dat is lang niet de reductie die we nodig hebben om de klimaatcrisis te bedwingen. Belangrijker: investeringen in de echte oplossingen worden nu afgeremd omdat het geld ontbreekt. En de dalende prijs voor grondstoffen maakt duurzame alternatieven minder aantrekkelijk. Steeds meer ook ontbreekt het aan draagvlak. Voor iemand zonder baan is de prijs aan de pomp belangrijker dan de belofte van een zekere en groene energievoorziening in de toekomst.

Ook in opkomende economieën verdwijnt met de prille economische vooruitgang de nog veel prillere bereidheid om te investeren in het klimaat. Juist de Chinezen en Indiërs hebben we ditmaal net zo hard nodig als indertijd de Amerikanen bij de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. Voor beide crises bestaan namelijk enkel mondiale oplossingen. Geen land of regio is in staat om zelfstandig een weg te vinden uit de financiële of klimaatcrisis. We staan, om het maar eens plechtig te stellen, op een kruispunt in de menselijke geschiedenis. Durven we de echte problemen onder ogen te zien? En zetten we er vervolgens met z’n allen de schouders onder? Of modderen we voort in een brei van ontkenning, onbegrepen eigenbelang en kortzichtigheid?

Helaas zijn de afgelopen maanden weinig hoopgevend. Obama ziet de weerstand tegen zijn groene ambities groeien, net als het aantal protectionistische wetten dat op zijn bureau belandt. Ook in de EU regeert het protectionistisch populisme, van Browns roep om‘British jobs for British workers’ tot Sarkozy’s ‘eigen auto eerst’-beleid en de ‘eigen kuil eerst’-bijdrage van onze patriottistische staatssecretaris van Vakantiezaken, Heemskerk. De G20-top in Londen was dan ook vooral een PR-succes. Geen afspraken over de aanpak van gifkredieten, geen discussie over de Chinees-Amerikaanse handelsbalans, geen belofte van de EU om de aangeslagen economie te stimuleren op vergelijkbare wijze als de VS, het Verenigd Koninkrijk, Japan en China dat doen.

Het is ook verleidelijk ons in te beelden dat de crises aan ons voorbij zullen gaan, of dat we toch nauwelijks kunnen bijdragen aan de oplossing. Gebruiken de Amerikanen niet veel meer energie? Om over de Chinese groeicijfers nog maar te zwijgen. En waren het niet anderen die op de pof leefden? Moeten wij daarvoor nu de prijs betalen?

Het eerlijke antwoord is: ja. De wereldeconomieën zijn nu eenmaal zo verknoopt dat er geen ontsnapping mogelijk is. Dat geldt zeker voor een land(je) als Nederland, met zijn buitengewoon open economie en grote financiële sector. In goede tijden plukken wij volop de vruchten van de internationalisering. En ook nu profiteren we van de gezamenlijke munt; zonder de euro zou ons hetzelfde lot hebben getroffen als het eenzame IJsland. Maar die internationalisering betekent ook dat we een flinke tik meekrijgen van wat er elders gebeurt. Tel daarbij op dat we met onze ligging in een laaggelegen delta de gevolgen zullen voelen van een stijgende zeespiegel. Wij vinden het dan ook een uitgesproken Nederlands belang is dat de benodigde wereldwijde coalitie tot stand komt.

Of dat gaat lukken is zeer de vraag. Voor ieder land afzonderlijk is het aantrekkelijk de anderen de kastanjes uit het vuur te laten halen. Laat onze Amerikaanse, Franse en Duitse handelspartners zich maar in de schulden steken. Het is echter precies deze houding van ‘individuele slimheid’ die zal leiden tot ‘collectief falen’. En om misverstanden te voorkomen: als het collectief faalt, blijft er van de individuele slimheid niet veel meer over. Dan zijn we allemaal de klos.

De Amerikaanse president Roosevelt bestreed in de jaren dertig van de vorige eeuw met zijn New Deal niet alleen de recessie, maar werkte ook structureel aan sociale zekerheid en het voorkomen van toekomstige financiële crises. Een vergelijkbaar gedurfde aanpak is ook nu nodig. Dit keer is het de achterstallige aanpak van het klimaatprobleem die schreeuwt om aandacht. Wij pleiten daarom voor een Green Deal. Hierbij onderscheiden we maatregelen voor de korte en de middellange termijn. Maar voor beide geldt dat de belangrijkste besluiten dit jaar moeten vallen.

Stimuleer de juiste vraag

Het urgente economische probleem is dat de private sector doorslaat in zijn zuinigheid. Er wordt door banken, consumenten en bedrijven zo hard op de rem getrapt dat we in een vicieuze cirkel terecht dreigen te komen. Daarbij stelt iedereen zijn bestedingen uit, bevreesd voor de toekomst. Een toekomst die daardoor alsmaar angstaanjagender wordt. Het gevolg: ook gezonde bedrijven gaan ten onder. Waardevolle structuren gaan verloren, netwerken binnen en buiten bedrijven die met veel geld, tijd en moeite tot stand zijn gekomen. Om nog maar te zwijgen over de moedeloosheid die zich van de werklozen meester maakt.

De vorige keer dat een dergelijke vraaguitval wereldwijd toesloeg, ruim tachtig jaar geleden, begon de wereldeconomie pas weer te draaien nadat de publieke uitgaven op keynesiaanse wijze waren verhoogd. Tot dan toe hadden de werklozen in de steden honger, terwijl de oogst op het land stond te verrotten. De natiestaten probeerden de grenzen te sluiten voor de problemen en deze via protectionistische maatregelen af te wentelen op de buurlanden. Dit beggar thy neighbour-beleid bracht uiteindelijk de hele buurt aan de bedelstaf.

Zo erg zal het nu niet worden. We hebben sindsdien heel wat solidariteit en openheid vastgelegd in wetten (sociale zekerheid) en verdragen (Europese interne markt, WTO). Het beleid moet zich richten op die delen van de wereldeconomie waartoe dit vangnet zich niet uitstrekt: de wegvallende private bestedingen en de minder ontwikkelde landen.

De tijdelijke vervanging van private door publieke uitgaven stelt overheden voor de vraag waar het geld aan uit te geven. Bij voorkeur aan iets waar we later nog wat aan hebben en dat effect heeft in de periode dat de werkloosheid oploopt. Afgaande op eerdere recessies zal dat zeker nog tot in 2011 het geval zijn. Niet alle spades hoeven dus nu meteen de grond in. Toch blijkt de neiging groot om op beproefde recepten te vertrouwen. Zie de steun aan de auto-industrie en de verbreding van de wegen als hoofdmoot van de Europese stimuleringspakketten. Maar welke zin hebben nieuwe wegen en meer auto’s als we juist minder moeten rijden?

Groene investeringen leveren direct besparingen op. Minder geld dat we aan Russisch gas en olie uit het Midden-Oosten kwijtraken. Maar vooral de noodzaak van een duurzamere levensstijl maakt investeren in een schone economie rendabel. De kennis en vaardigheden die we ontwikkelen bij het isoleren van huizen en kantoren, het bouwen van windmolens op zee, elektrische auto’s en nieuwe OV-systemen hebben toekomstwaarde.

Extra aandacht verdient ook die andere ‘risicogroep’ waar de financiële markten nu hun handen van aftrekken: de opkomende landen en de allerarmsten. Daar is vaak nauwelijks een stelsel van sociale zekerheid en staan de overheidsfinanciën nog beroerder voor. De EU-landen snoeien in hun hulpbudgetten. Dit is niet alleen onfatsoenlijk, het ontkent ook de wederzijdse afhankelijkheid. In deze landen groeide net een bereidheid om mee te doen aan een internationale aanpak van de klimaatproblematiek. Die bereidheid dreigt nu verloren te gaan.

En bescherm de mondiale publieke goederen

Naast deze noodverbanden moet de Green Deal ook afspraken bevatten om misbruik van de wereldwijde afhankelijkheden te voorkomen. Het internationale culturele en economische verkeer heeft ons veel goeds gebracht. Europese samenwerking en globalisering zijn per saldo voordelig en verrijkend, maar ze zijn niet vrijblijvend of zonder nadelen. De globalisering heeft geleid tot het ontstaan van mondiale publieke goederen, maar niet tot instituties om deze te beschermen. We plukken allemaal de vruchten van ‘een redelijk stabiel klimaat’ en ‘vertrouwen in het financieel systeem’. Deze beide ‘publieke goederen’ bieden individuele bedrijven en landen echter ook de mogelijkheid om deze voor eigen gewin te misbruiken, ten koste van de mondiale gemeenschap. De uitdaging is om afspraken te maken die dit in de toekomst voorkomen.

De eerste mogelijkheid daartoe is eind dit jaar. Dan moeten in Kopenhagen wereldwijd bindende afspraken worden gemaakt over het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen. Het verstoken van kolen, olie en gas brengt kosten met zich mee voor anderen. De Amerikaanse SUV’s bedreigen de kustgebieden in Bangladesh. Aan de pomp wordt nu echter enkel afgerekend voor de kosten die Shell of BP heeft gemaakt, niet voor de extra dijken die nodig zijn in Bangladesh. Zonder het beprijzen van deze negatieve gevolgen zal de aanpak van het klimaatprobleem achter de feiten aan blijven hobbelen. Alleen via bindende internationale afspraken bereiken we dat het publieke goed van ‘een redelijk constante temperatuur’ veilig is.

Net zo is ‘vertrouwen in ons financieel systeem’ een groot, maar kwetsbaar publiek goed. Alleen omdat we erop vertrouwen dat we van de bankier ons geld terugkrijgen, zijn we bereid het bij hem in bewaring te geven. De meeste mensen zijn zich er nauwelijks van bewust dat diezelfde bankier het geld vervolgens in een veelvoud weer uitleent. Deze wisseltruc is zowel de motor van ons kapitalistisch systeem als de achilleshiel. Naast ‘ruimte voor groei’ biedt het ook de mogelijkheid om onverantwoorde risico’s te nemen met andermans spaargeld. Het waren juist de banken met een ‘gouden’ reputatie die de private geldpers lieten draaien, wetende dat ze bij problemen toch wel gesteund zouden worden. Het was ‘kop: de bank wint, of munt: de staat verliest’. Het resultaat is bekend: we hebben allemaal verloren nadat bankiers enkele jaren flinke bonussen konden bijschrijven.

Zij konden dat doen omdat het bestaan van ‘financiële publieke goederen’ de laatste decennia simpelweg is ontkend. Alan Greenspan raakte in shocked disbelief omdat markten zich niet bijtijds hadden gecorrigeerd. Aldus dé toezichthouder van het mondiale financiële systeem van de laatste decennia, vierhonderd jaar na het knappen van de Hollandse tulpenbubbel en de vele financiële crises die daarop volgden.

Internationale regels en toezichthouders zijn nodig zodat banken en bedrijven landen niet tegen elkaar kunnen uitspelen, met een race to the bottom op het gebied van belastingen, regulering en toezicht tot gevolg. Het leven op krediet is voorbij. Gevaar is wel dat we hierbij doorschieten en met ons streven naar financiële stabiliteit onze laatste kans op een stabiel klimaat missen. De strijd tegen klimaatverandering zal veel inventiviteit, innovatie en investeringen vergen. Te zuinige ministers van Financiën en overmatig risicomijdende banken zijn misschien wel net zo gevaarlijk voor ons klimaat als kolencentrales, kiloknallers en straalmotoren.

We leven in ongekende tijden. Bovenop de klimaatcrisis is er nu ook een financiële en economische crisis. Een wereldwijde Green Deal is nodig, waarbij de rijke en opkomende landen zich vastleggen op een ingrijpende economische koerswijziging. Dat vereist een hoeveelheid durf en solidariteit die de huidige generatie politici zich nauwelijks kan voorstellen. Veel lijsttrekkers bij de Europese verkiezingen hameren erop dat zij het Nederlands belang zullen verdedigen in Brussel. Alsof er een objectief nationaal belang bestaat dat per definitie tegengesteld is aan het Europese en mondiale belang. Wij vinden dat Nederland er alle belang bij heeft om voortrekker te zijn van een grensoverschrijdende Green Deal.
———-

Judith Sargentini is lijsttrekker voor GroenLinks bij de Europese verkiezingen.
Rens van Tilburg is econoom en schreef mee aan het Europese verkiezingsprogramma van GroenLinks.

Dit artikel verschijnt in de bundel ‘Ons belang in Europa‘ (download). Die wordt vrijdagmiddag gepresenteerd tijdens het afscheidssymposium ‘Het Nederlands belang bestaat niet’ (programma & inschrijving) voor de vertrekkende GroenLinks-europarlementariërs Kathalijne Buitenweg en Joost Lagendijk.