Het humanisme tegen het licht

Een bijdrage van Toon Kasdorp.

De Vrijheid en gelijkheid van de Franse republiek van 1792 is alleen maar te begrijpen tegen de achtergrond  van de onvrijheid en de ongelijkheid van de Franse onderdanen  onder het ancien régime.

De eerste artikelen [1] van de grondwet van 1793 zijn een afrekening met het verleden en een programma voor de toekomst. Hetzelfde geldt voor artikel 1 van de Duitse grondwet [2] na de nazitijd. Dat artikel is in de grondwet gekomen om de aantasting van de menselijke waardigheid in de concentratiekampen en in de straten van het Nazirijk voorgoed uit Duitsland te bannen. Die bepalingen hebben de uitsluitende strekking om  iets uit het verleden af te wijzen en ze hebben daarmee een historisch bepaalde en duidelijke inhoud.  Ze hadden van oorsprong niet de algemene betekenis die ze nadien gekregen hebben, maar beoogden aanwijsbare maatschappelijke misstanden te bestrijden. Die misstanden zijn bij ons intussen opgeruimd en de geciteerde wettelijke bepalingen zouden daarom zonder bezwaar uit de grondwet kunnen verdwijnen, maar stel het maar eens voor en kijk wat er dan gebeurt.

De onaantastbaarheid van de waarde van ieder mens en van ieders  gelijkheid voor de wet, zijn vrijheid en het recht op bescherming van zijn veiligheid en die van zijn eigendommen, dat waren vanouds de mensenrechten, die in de loop van de jaren op onderdelen wel zijn uitgebreid en ingekort [3], maar die tezamen met de democratische rechtsstaat nog steeds de grondslag  vormen van de Westerse samenleving.

Toch bevat  geen van die regels een absolute waarde of waarheid. De waarde van een mens is niet onaantastbaar en mensen zijn niet allemaal gelijk en zeker niet allemaal vrij. De regels bevatten een politiek programma en zo werden ze in het begin ook opgevat.  Mensen kunnen hun eigen waardigheid te grabbel gooien en doen dat ook regelmatig. Bonny St Claire heeft niet hetzelfde IQ als de minister president en zal dat ook niet krijgen omdat de wet haar aan hem gelijk stelt. Wat artikel 3 van de Franse grondwet oorspronkelijk beoogde is gelijkheid van behandeling door de overheid en de gelijke kansen voor iedereen, die er onder het ancien régime niet waren. Het opruimen met andere woorden van de rechtsgevolgen van de verschillen in stand die men vroeger kende. Deze beperkte en politieke opvatting van de grondwet is niet langer de leer van het humanisme.

De humanisten,  dat zijn tegenwoordig de progressieve partijen, de overheid, de pers en de andere centra van de Nederlandse elite. Daartoe horen ook de kerken en een groot aantal maatschappelijke organisaties en de rechterlijke macht. Al die vertegenwoordigers van onze maatschappelijke voorhoede zijn daadwerkelijk van mening dat alle mensen gelijk zijn en bovendien van nature goed. Denken sommigen daar in privé anders over, wat statistisch nogal waarschijnlijk lijkt, dan houden ze daar in het publiek hun mond over.

Voor een humanist hebben de geciteerde grondwetsbepalingen uit Duitsland en Frankrijk een intrinsieke waarde, zoals voor gelovigen de teksten van hun heilige boeken. Die waarden hebben met andere woorden een sacraal karakter. Wie dat karakter  in twijfel trekt stelt zich bloot aan een maatschappelijk ostracisme en dat verhindert dat er gemakkelijk een aanpassing zal komen van deze heersende  humanistische leer.

Is dat goed of is dat verkeerd?

Die vraag zou minder vanzelfsprekend moeten worden beantwoord dan voor- en tegenstanders van het humanisme dat doen. Goed en slecht hebben in dit verband immers een aantal uiteenlopende betekenissen. Als men alleen kijkt naar het waarheidsgehalte  van de humanistische leer, dan zijn we snel klaar: de tegenstanders hebben gelijk. De mens is niet van nature goed en alle mensen zijn ook niet hetzelfde. Ze dienen niet allemaal hetzelfde te worden behandeld en worden dat ook niet, maar eerder met in achtneming van hun verschillen. Bovendien heeft een mensenleven maar een relatieve waarde en naarmate er meer mensen zijn neemt die waarde af. Alle mensen gaan ooit dood en het is dus absurd om aan hun leven een absolute waarde toe te kennen. Mensen hebben recht op veiligheid, want alleen dan  gunnen ze die veiligheid ook aan anderen. Ze kunnen niet zo maar zonder due proces of law  van vrijheid of leven worden beroofd, maar de samenleving zelf en de toekomst van onze kinderen is van groter belang dan het overleven van ieder individu. Daar lijkt me weinig tegen in te brengen. Maar is dat het hele verhaal?

Wat gebeurt er wanneer de humanistische waarden worden losgelaten? Wat komt er voor in de plaats? Een samenleving kan niet zonder ethiek en de humanistische ethiek heeft geen slechte record. Het is waarschijnlijk dat de materiële vooruitgang die de Verlichting in de wereld heeft teweeg gebracht er niet zou zijn geweest zonder bijbehorende ethiek. Die vooruitgang is meetbaar in het wereld bruto nationaal inkomen en in het aantal mensen dat de wereld in leven houden kan. Die ethiek mag dus wel niet ‘waar’ zijn, naar rationele maatstaven gemeten, maar ze heeft wel gewerkt.

Loslaten van een bestaande ethiek zonder dat er iets beters voor in de plaats komt is een gevaarlijke aangelegenheid. Dat is nu precies wat er in Nazi Duitsland gebeurde en de gevolgen waren desastreus.

Het is pleitbaar om te zeggen dat het humanisme een aantal eeuwen lang goed heeft gewerkt, maar dat dit geen garanties geeft voor de toekomst. Volgens veel mensen, waaronder de paus van Rome en de islamitische imams en ulama’s , zijn de moderne mensen in een spirituele woestijn terecht gekomen. Het is daarnaast wel duidelijk dat de klimaatverandering, de aantasting van het milieu, de uitputting van de energievoorraden en allerlei andere naderende catastrofes  ook een gevolg zijn van onze huidige samenleving en dus direct of indirect van het humanisme. Men kan erover twisten of het de goede of de minder goede kanten zijn van deze levensbeschouwing die het onheil veroorzaken, maar de samenhang valt moeilijk te ontkennen.

Pas vanaf de zestiger jaren van de twintigste  eeuw heeft het humanisme hier in het westen van de wereld het alleenvertoningsrecht gehad. Na de Franse revolutie is er een strijd geweest tussen de conservatieve en de progressieve krachten. Veel conservatieven zijn van mening dat alleen de wederzijdse correctie van de twee maatschappelijke stromingen de vooruitgang in het verleden in goede banen heeft geleid. Duidelijk is in elk geval dat de conservatieve rem er na 1960 vanaf gegaan is, eerst vooral in Nederland maar later in heel de westerse wereld.

De conservatieve christenen hadden van huis uit een heel ander mensbeeld dan de humanisten, een veel realistischer beeld, waarin de erfzonde en afhankelijkheid van de genade Gods een belangrijke rol speelden. Ook zij draaiden in de zestiger jaren bij en ruilden hun hiernamaals en de zending  in voor de zorg voor de minder bedeelden en de uitbreiding van de ontwikkelingshulp. De politiek liet de praktische correctieve zorg voor de samenleving schieten. Zij concentreerde zich op de verwezenlijking van utopieën, ondermeer in het onderwijs en in de de zorg. De invasie uit de derde wereld, die een logisch gevolg was van de welvaart hier en de armoede ginds, gekoppeld aan de moderne mobiliteit, vond plaats zonder dat de overheid ingreep, verblind als zij was door haar humanistische preoccupaties.

Het lijkt erop dat het humanisme, ondanks al de resultaten die mede dankzij haar in het verleden zijn bereikt haar tijd gehad heeft en dat we toe zijn aan een vervangende ethiek. Die hangt nu ook al een aantal decennia als het ware boven de markt. Zij is ooit helder geformuleerd door de Wageningse Socrateshoogleraar Hans Achterhuis [4] die in 1988 de leerstoel toegepaste filosofie in Wageningen aanvaardde met het uitspreken van een oratie waarin hij het feilen van het humanisme blootlegde: het antropocentrische wereldbeeld van het humanisme zou vervangen moeten worden door een wereldbeeld waarin een gezamenlijke ecologie voor al het leven op aarde centraal staat en waarin de mens optreedt als de goede rentmeester, de rol die hem in het christelijke evangelie wordt toebedeeld.

Bekender en invloedrijker in de wereld  is de Australische filosoof Singer. Zijn pleidooi dat alleen op dierlijk leven is gericht komt in praktisch opzicht dicht in de buurt van dat van Achterhuis. Ik vind persoonlijk dat Achterhuis beter aansluit bij Spinoza en dus bij de bestaande monotheïstische godsdiensten, maar dat Singer als de betere ideoloog voor Greenpeace en de Partij van de Dieren moet worden gezien. Dat zijn geen van beide erg rationele organisaties maar ze hebben wel de potentie om ethische veranderingen in de samenleving aan te brengen en die zijn nodig.

 

[1] Article 1. – Le but de la société est le bonheur commun. – Le gouvernement est institué pour garantir à l’homme la puissance de ses droits naturels et imprescriptibles.

Article 2. – Ces droits sont l’égalité, la liberté, la sûreté, la propriété.

Article 3. – Tous les hommes sont égaux par la nature et devant la loi.

Article 4. – La loi est l’expression libre et solennelle de la volonté générale ; elle est la même pour tous, soit qu’elle protège, soit qu’elle punisse ; elle ne peut ordonner que ce qui est juste et utile à la société ; elle ne peut défendre que ce qui lui est nuisible.

[2] Die Würde des Menschen ist unantastbar

[3] In Europa en bij de VN is de onaantastbaarheid  van de eigendom ingewisseld voor de sociale grondrechten.

[4] Buitengewoon hoogleraar vanwege de humanistische stichting Socrates

foto the gain card