COLUMN - De Groene Man, in de internationale vakliteratuur gewoonlijk simpelweg aangeduid met ‘Green Man’, is een figuur waarbij takken en bladeren uit zijn mond en/of oren groeien. In bepaalde streken, zoals op Sicilië, groeien complete druiventrossen uit zijn hoofdopeningen. Er zijn een aantal varianten op het motief: zo heb je ook Groene Vrouwen, al is die niet bepaald talrijk.
Groene Man aan de buitenzijde van de Maria-van-Jesse-kerk in Delft (© Abe van der Veen)
Het motief komt in de regel voor als reliëf maar er bestaan ook plafondschilderingen van. Ze zijn in twee groepen in te delen: als vruchtbaarheidssymbool (tot de Midden-Renaissance) en als seculier ornament (tot op heden). Je zou nog een derde categorie kunnen onderkennen: de semi-spirituele ‘grotesque’ (net als waterspuwers en duiveltjes) zoals ze voorkomen in en op romaanse en vooral (neo-)gotische kerken. Het onderscheid tussen christelijk en heidens was in de Middeleeuwen niet altijd even consequent. De figuur moet niet verward worden met de Wilde Man of het alruinmannetje.
Herkomst
De Groene Man wordt wel gezien als een mythologische traditie die onafhankelijk op verschillende plekken in Europa en in het Midden-Oosten tot stand is gekomen en kan in dat licht gezien worden als een archetypisch motief. Hij stelt als zodanig vruchtbaarheid, groei en mannelijke potentie voor.
Dat de term Green Man pas uit 1939 (Lady Raglan) dateert en wel uit de architectuur maakt de serieuze studie van het onderwerp niet altijd even simpel. Eigenlijk moeten we concluderen dat we niet veel van de essentie van het onderwerp afweten. Er wordt wel beweert dat het motief van de Groene Man stamt uit de Steentijd. Dat is een open deur, want veel cultuuruitingen uit het verre verleden hebben te maken met vruchtbaarheidsculten.
Groene Mannen op de koorbanken van de Stevenskerk in Nijmegen (©Abe van der Veen)
De Romeinse Groene Man
Meer grip krijgen we op het motief vanaf de tweede eeuw n.Chr. De Groene Man verschijnt dan op pilaren en grafmonumenten in Romeinse tempels in verschillende uithoeken van het Romeinse Rijk. De Groene Man zoals wij die nu kennen schijnt zijn bestaan begonnen te zijn als masker, vandaar dat hij in de regel alleen als hoofd wordt afgebeeld. Aanverwante verschijningsvormen als persoon met een lichaam, waarvan de armen vaak in takken overgaan, behoort tot eenzelfde vruchtbaarheidsmotief maar is als verschijning een mengvorm.
De meest in het oog springende voorbeelden van de eerste Groene Mannen zijn een masker uit Antalya (Klein-Azië), een Groene Man op de zijkant van een Romeins Nehalennia-altaar uit Zeeland en enkele bladmaskers in Trier uit de tweede eeuw . Deze laatste zijn uit een Romeinse tempel verwijderd en in de zesde eeuw opnieuw gebruikt in de christelijke kathedraal.
Waarschijnlijk ging het hier niet om louter versiering. Zeker in de zesde eeuw n.Chr. waren ook in gekerstende gebieden de heidense elementen en rituelen allesbehalve uitgestorven en aan een Groene Man als symbool voor de ook in het Oude Testament gepropageerde vruchtbaarheid. “Gaat heen en vermenigvuldigt u” is tenslotte niets onchristelijks. De huidige Groene Man is dus een Romeinse vinding, hoewel ook de Grieken en Kelten al hoofden kenden waarbij de vegetatie uit de gezichtsopeningen kwam.
De christelijke Groene Man
De Groene Man zoals die voorkomt in kerken kan wellicht beschouwd worden als een tussenvorm tussen de persoon als vruchtbaarheidssymbool en als pure versiering, als ornament. Opvallend is dat juist mengvormen, zoals de ‘groene persoon’, juist in kerken voorkomen. Fraaie voorbeelden hiervan als plafondschilderingen zijn te zien in de veertiende-eeuwse Lebuïnuskerk in Deventer.
Groene Man in de Lebuïnuskerk te Deventer: Jezus met doornenkroon en fleur-de-lis rondom het hoofd. Deze staat voor zuiverheid en maagdelijkheid. (©Abe van der Veen)
In kerken komt de Groene Man vooral voor op consoles, kapitelen of sluitstenen in een gewelf of boog, maar later ook als ornament in koorbanken en koorhekken. In de beroemde Rosslyn Chapel in Roslin bij Edinburgh zijn meer dan honderd afbeeldingen van dit type te vinden.
De christelijke variant draagt een gevlochten doornenkroon en er groeien bladeren uit zijn hoofd. Dit zou kunnen duiden op een kerstening van het motief: dank zij het offer van Christus heeft de mensheid weer toekomst en kan de van zonden verloste nieuwe mens zich opnieuw vermenigvuldigen.
Een andere theorie over de christelijke variant beweert juist het tegenovergestelde. De Groene Man verwerd tot een verdoemde ziel die ten onder ging aan zijn eigen wellust of demonische krachten. De vruchtbare kracht werd een zondige drift. De ‘heer van het woud’ veranderde in een zielloze, door God verlaten mens of zelfs een demon. De beelden bleven in de kerk maar hun betekenis onderging een treurige transformatie.
Seculier ornament
In de architectuur wordt de Groene Man ook wel ’tête feuillu’, ‘mascaronne’ of ‘masque feuillu’ genoemd. Nadat hij vanaf de Renaissance al puur als ornament op woonhuizen was verschenen, begon zijn bloei in de negentiende eeuw (ook in de neogotiek, bijvoorbeeld in de Maria van Jesse-kerk in Delft), waarschijnlijk niet toevallig in de periode van de Romantiek.
Een achttiende-eeuwse Groene Man (Oude Delft 137, Delft) (©Abe van der Veen)
Na de Eerste Wereldoorlog verdwijnt de Groene Man – samen met alle andere ornamentiek – als toepassing in de moderne architectuur. Mede dankzij het oplevende heidendom krijgt de Groene Man vanaf de tachtiger jaren een nieuw leven in beeldende kunst en literatuur. Naast Boeddha is hij zelfs in tuincentra te koop, voor de handige inbouw-doe-het-zelver.
Meirituelen
De Groene Man speelt nog steeds een rol in folkloristische mei-rituelen (lees: vruchtbaarheids- en initiatie-rituelen), vooral in Engeland. Gewoonlijk wordt hij dan voorgesteld als een normaal hoofd, verscholen achter bladeren. Deze mei-rituelen eindigen in de regel in de kroeg of in de herberg, vanouds de plaats van samenkomst voor de bonden en gilden die de processies en rituelen organiseerden. Veel pubs in Engeland heten dan ook ‘The Green Man’.
[Met dank aan Abe van der Veen voor het ter beschikking stellen voor deze blog van zijn foto’s van Groene Mannen in Nederland.]