ACHTERGROND - Er zijn bijbelse personen in het Nieuwe Testament die er in de canonieke geschriften kwantitatief bekaaid vanaf komen – zoals Maria Magdalena – of waarbij de nodige hiaten vallen. Hiervoor hadden de schrijvers van de vroege kerk (eerste en tweede eeuw) een oplossing: men vulde de leemte naar eigen inzicht in in een geschrift, daarbij aansluitende aan een bestaande, algemeen geaccepteerde bron – meestal een geschrift dat later tot de canonieke geschriften zou gaan behoren – en een (vergeten) orale traditie. Kortom: beredeneerd uit hun duim gezogen, gewoon omdat daar in de jonge kerk behoefte aan was.
Ze hadden daarbij de mogelijkheid om bijvoorbeeld de apostelen af te schilderen als de ideale gelovigen. In feite waren het de voorlopers van de latere hagiografieën zoals die bijvoorbeeld in de Legenda Aurea hun beslag hebben gekregen.
De verzameling van dit soort vroegchristelijke geschriften (voor zover bewaard gebleven) staat bekend als ‘Apocriefen van het Nieuwe Testament’, deels in het Nederlands vertaald en toegelicht door dr A.F.J. Klijn (1984 en 1985). Er bestaan overigens ook apocriefen van het Oude Testament, maar dit terzijde. De term apocrief is afkomstig van het Griekse woord ἀπόκρυφος (apókruphos), dat ‘verborgen’ of ‘geheim’ betekent. Enkele van deze apocriefen zijn van gnostieke aard.
Kindheidsverhalen
Eén van de bekendste van deze geschriften zijn de kindheidsverhalen over Jezus die de leemte vullen tussen de canonieke verhalen over de geboorte van Jezus, de vlucht naar Egypte e.d. en het optreden van Jezus vanaf zijn doop door Johannes de Doper tot en met zijn Hemelvaart. Deze komen voor in vijf apocriefe geschriften die voor wat dit betreft gebaseerd zijn op een combinatie van het Kindheidsevangelie van Thomas en het Proto-evangelie van Jacobus.
Kindheidsverhalen kwamen niet uit de lucht vallen. In de oudheid was het gebruikelijk om iemand te eren door een toepasselijk (lees: deels of geheel verzonnen) geboorteverhaal te schrijven. Ze hebben niet zozeer de bedoeling ons naar waarheid te informeren over de jeugd van de latere held; vaak wist men daar niets van. Maar ze boden de kans om alle gegevens die later op volwassen leeftijd een belangrijke rol zouden spelen alvast aan te kondigen. In dat geboorteverhaal vertelt men dan eigenlijk over de volwassene. Anders gezegd: wat je leest over het kind, zegt iets over de latere volwassene.
Fresco van de H. Thekla in de Verlosserskathedraal van Tsjernihiv.
De heilige Thekla
Niet alle personen, vaak latere heiligen, die in de apocriefen van het Nieuwe Testament voorkomen, komen ook in de bijbel voor. Een interessant voorbeeld is Thekla (Oudgrieks: Θέκλα) van Iconium (Ίκόνιον), wier feestdag recentelijk is gevierd: op 23 september door de Rooms-Katholieke, Koptische en de Episcopale kerk en op 24 september door de Oosters-Orthodoxe kerken. Ondanks haar wijd verbreide verering – ze is ook de patroonheilige van de Spaanse stad Tarragona – is alle beschikbare kennis over haar uitsluitend gebaseerd op de apocriefe Handelingen van Paulus van ca 180 n.Chr. en daaruit het gedeelte ‘Paulus in Antiochië, Ikonium en Myra’, ook wel genoemd de ‘Handelingen van Paulus en Thekla’.
Voor de goede orde: de spelling van de naam van de heilige is gebaseerd op het Grieks, terwijl de spelling van de naam van de stad, in het Grieks ‘Ikonion’, gebaseerd is op de verlatijnisering hiervan (Iconium). In het westen is de heilige bekend als ‘Thekla van Iconium’. In het Arabisch wordt zij Taqla (of Takla) genoemd.
De Handelingen van Paulus
De Handelingen van Paulus vormen samen met de Handelingen van Petrus, Johannes, Andreas en Thomas de vijf oudste en bekendste apocriefe Handelingen. Het is oorspronkelijk geschreven in de ’taal van het Nieuwe Testament’: het koinè-Grieks. De auteur is onbekend – wat uiteraard geen verrassing is. Volgens Tertullianus (ca 150-ca 240) is het boek geschreven door een presbyter uit Klein-Azië om de apostel Paulus te eren, maar die daarbij verder dan Paulus ging door te stellen dat vrouwen zouden mogen dopen en verkondigen. Ook Thekla verkondigde het evangelie en doopte nota bene zichzelf. Derhalve werd de auteur als presbyter afgezet.
Volgens genoemde A.F.J. Klijn is het werk geschreven in de tweede helft van de tweede eeuw; over het algemeen wordt het jaar 180 aangehouden. De auteur moet de Handelingen van de Apostelen hebben gekend, maar houdt zich niet aan de chronologie hiervan. Het boek is dogmatisch gezien orthodox van aard; het kan zelfs anti-gnostisch worden genoemd.
Het blinkt echter niet uit door diepzinnige theologische opvattingen. Het gaat er de auteur om Paulus als de ideale christen voor te stellen die door zijn Godsgeloof in staat is wonderen te verrichten. Er wordt verder veel nadruk gelegd op de opstanding uit de doden.
Een (im)populaire tekst
Zoals de meeste apocriefe geschriften is ook de Handelingen van Paulus relatief korte tijd erg populair geweest. Toch zullen ze vanaf het begin een randverschijnsel geweest zijn binnen de christelijke literatuur. Na korte tijd werden deze geschriften alleen nog gelezen buiten de orthodoxe (lees: officiële) kerk, zoals bij ketterse groeperingen als de Manicheeërs.
Het heeft even geduurd voordat men het geschrift op een rijtje had. Tot aan het begin van de 20e eeuw waren er slechts drie delen van de Handelingen van Paulus bekend, waaronder de ‘Handelingen van Paulus en Thekla’. Daarnaast kende men een ander stuk in een drietal vertalingen (Latijn, Syrisch en Aramees) en ten derde waren uit twee Griekse handschriften en enkele vertalingen het gedeelte ‘Martelaarschap van Paulus’ bekend. Men vermoedde dat de delen bij elkaar hoorde maar het duurde tot 1905 tot een papyrus in het Koptisch werd uitgegeven dat kennelijk oorspronkelijk de gehele Handelingen van Paulus moet hebben bevat. Dit werd aangevuld met een papyrus uitgegeven in 1936 waarbij de hele Handelingen zo’n beetje compleet moest zijn.
Thekla
Volgens de Handelingen van Paulus was Thekla een jonge adellijke vrouw uit Iconium, het huidige Konya in Turkije, die door te luisteren naar Paulus’ prediking over maagdelijkheid zijn volgelinge werd. Ze raakte daarbij vervreemd van zowel haar moeder als van haar verloofde Thamyris, en dezen wendde zich tot de autoriteiten om zowel Paulus als Thekla te laten straffen. Thekla werd veroordeeld tot de brandstapel, maar overleefde die doordat op het moment suprème een storm gepaard gaande met de nodige regen opstak.
Vervolgens reisde ze met Paulus naar Antiochië waar een edelman op haar viel en haar probeerde te verkrachten. Als beroepsmaagd verzette Thekla zich, scheurde zijn mantel en sloeg de kroon van zijn hoofd waarna ze terecht moest staan wegens mishandeling. Ze werd veroordeeld om voor de leeuwen te worden geworpen, maar de leeuwinnen beschermden haar tegen de mannelijke agressors.
Vervolgens voegde zij zich weer in Myra bij Paulus en reisde met hem om het evangelie te prediken en moedigde vrouwen aan om haar na te volgen in een leven van kuisheid. Uiteindelijk ging ze volgens bepaalde versies van de legende in Seleukeia wonen, het huidige Turkse Silifke, waar ze 72 jaar in een grot woonde. Volgens andere versies ging ze in Maaloula wonen, een dorp in Syrië, 56 kilometer ten noordoosten van Damascus. Ze genas daar mensen en zou vele wonderen hebben verricht.
Heiligdommen
Maaloula kwam in september 2013, tijdens de Syrische Burgeroorlog, in het nieuws. In dit dorp liggen twee belangrijke kloosters: het Mar Sarkis (klooster van de heilige Sergius, 4e eeuw) en het Mar Taqla (klooster van Thekla), dat relieken van de heilige zou bevatten en een belangrijke pelgrimsplaats werd.
Een derde variant verwijst naar de ‘Catacombe van Thekla’ (4e eeuw) in Rome bij de Via Ostiense en de basiliek van Sint Paulus buiten de muren. In deze catacombe werden in de periode 2008-2010 dankzij lasertechnieken zeer oude fresco’s van de apostelen (waaronder Paulus) ontdekt die wellicht de oudste afbeeldingen van hen zijn. Op één daarvan zou Thekla te zien zijn en een met de catacombe verbonden kerk, gewijd aan deze heilige. De kerk bestaat echter niet meer en er zijn nooit sporen van gevonden. Het is echter niet zeker of de naam van de catacombe verwijst naar onze heilige of naar een andere adellijke dame met dezelfde naam.
De grot van Thekla in Seleucia.
Verering
De devotie (lees: legende) van Sint Thekla verspreidde zich snel over de mediterrane wereld inclusief Rome en Egypte. Haar beeltenis werd geschilderd op muren van graven, geschilderd op olielampen, gegraveerd op bronzen kruisen en houten kammen, en zelfs geweven in gordijnen.
Om het plaatje compleet te maken: op Cyprus zijn er twee plaatsen die verwijzen naar Sint Thekla. Ten eerste is daar het naar haar genoemde klooster in Mosfiloti , een 40 kilometer van Larnaca. Volgens de traditie zou keizerin Helena (ca 248–ca 329 n.Chr.), die van de vondst van het Heilige Kruis en de relieken van de Wijzen uit het Oosten, het klooster hebben laten bouwen. Nadat in de 7e eeuw de Arabieren Cilicia, een deel van het Koninkrijk Armenië, op de Byzantijnen hadden veroverd, werden relieken van Thekla in allerijl naar dit klooster gebracht, waar ze tot op de dag van heden zouden berusten. Volgens onderzoek dateert het klooster echter op zijn vroegst uit het einde van de 15e eeuw.
In de tweede plaats is daar de kerk van Sint Menas. Een inscriptie ter nagedachtenis aan ‘de martelaar Thekla’ in deze kerk en gedateerd op de tweede helft van de 1e eeuw, werd in het begin van de twintigste eeuw geïnterpreteerd als bewijs voor haar historisch bestaan. Whatever. Tenslotte: in 1849 werd in de Syrische stad Latakia een grot ontdekt die bekend raakte onder de naam ‘Saint Taqla’s Shrine‘.
Het klooster van Thekla in Maaloula.
De betekenis van Sint Thekla
Hoewel Thekla zo goed als zeker geen historische figuur is – zij zou dan vrijwel zeker in de canonieke Handelingen der Apostelen of in een van de brieven van Paulus zijn terechtgekomen – is haar betekenis door de eeuwen heen niet te onderschatten. Thekla bood namelijk vrouwelijke christenen een referentiekader: ze deed wat normaal mannen en met name apostelen deden: het evangelie verkondigen, dopen, wonderen verrichten en genezen. Zij was bij uitstek een rolmodel, een ‘powergirl’ avant la lettre. Daar heb je geen Maria Magdalena voor nodig.