“Echte” natuur moet vooral geld opleveren: vertroebelde discussie over Oostvaardersplassen

ACHTERGROND - Recentelijk is de discussie rond de Oostvaardersplassen opnieuw opgelaaid. Omdat het gebied sinds kort onder de verantwoordelijkheid van Provincie Flevoland valt, zagen de VVD en SGP van Flevoland hun kans schoon. Ze kwamen prompt met een voorstel om het gebied open te stellen voor publiek, en de populaties grote grazers in toom te houden door veel meer afschot. Het voorstel is een drastische breuk met het beleid tot nu toe, waarbij het doel vooral was het gebied zo veel mogelijk met rust te laten zonder ingrijpen van de mens.

De discussie hierover is vooral politiek, want het raakt aan de vraag wat we willen met het gebied. Het is echter wel zaak om de politieke discussie te stoelen op een wetenschappelijke basis van feiten. De wetenschappelijke discussie over wat die feiten zijn zou daarom dus eerst gevoerd moeten worden. Daarbij valt op dat we eigenlijk nog nauwelijks weten hoe dingen werken in de natuur en dat het merendeel van de beweringen die gedaan wordt op drijfzand berust.

Te gelde maken

Het VVD/SGP voorstel zelf is weinig concreet. Er wordt op z’n hoogst gesuggereerd dat het gebied overbelast is door grazers, maar de bewoordingen daarin zijn zorgvuldig gekozen: “onderzoek doen naar de draagkracht van het gebied” en “aantallen grazers in overeenstemming brengen met de draagkracht”. De harde conclusies vallen vooral buiten het voorstel om: zowel woordvoerders van SGP en VVD hebben in de media meermalen geroepen dat de aantallen grote grazers volkomen uit de hand lopen, dat het gebied zwaar overbelast is, en dat dat een onaantrekkelijke kale vlakte tot gevolg heeft. Harde woorden die niet in het voorstel zelf staan, en die ook nergens op gestoeld zijn.

Twee dingen die in het voorstel staan vallen wel op: er moet rekening gehouden worden met de gevolgen van uitbreiding van Luchthaven Lelystad, en het moet vooral aantrekkelijk worden voor toeristen, waarbij tot nu toe afgesloten delen opengesteld worden. En ja, verhongerende dieren en rottende kadavers zijn natuurlijk niet aantrekkelijk voor toeristen. Het lijkt er al met al op dat VVD/SGP vooral bezig zijn met het te gelde maken van het gebied, en dat de natuurwaarden zelf ze niet zo bezig houden.

Dat uit zich ook in de terminologie die vooral rondom het voorstel via de media gebezigd is: er wordt vooral hard geroepen dat er te veel dieren zijn, zonder dat er daarbij kaders en definities aangegeven worden. Hetzelfde geldt voor de geconstateerde overbegrazing. Het interview met Statenlid Sjaak Simonse van de SGP bij Vroege Vogels afgelopen zondagochtend was daarbij tekenend: Simonse erkende dat de “kaalgevreten vlakte” wat betreft biodiversiteit wellicht interessant kon zijn, maar dat het voor hem gewoon “niet aantrekkelijk overkwam”, en dat er daarom ingegrepen moest worden.

Verhongeren

Heikele punt is natuurlijk het verhongeren van de grazers. Het gaat hierbij om heckrunderen, konikpaarden en edelherten. De grote vraag in hoeverre een sterfte van 30 tot 40% van de dieren elk jaar acceptabel is, hangt erg af van de status die we deze dieren geven. Van de koolmezen sterft elke winter 85 tot 90%, en niemand maakt daar heibel om. Voor dieren in een hertenkamp accepteren we zulk soort percentages natuurlijk geenszins. Er is dus een kennelijke graad van “wildheid” voor een dier die bepaalt hoeveel sterfte acceptabel is.

De sterfte van die koolmezen wordt uiteraard geaccepteerd omdat dit een volstrekt natuurlijke streftegraad is. Opvallend is echter, dat de sterfte van de grote grazers in de Oostvaardersplassen helemaal niet uit de pas loopt met de wintersterfte bij andere populaties van vergelijkbare dieren in gematigde klimaatszones: de waargenomen 30 a 40% sterfte in de winter valt binnen de marges van wat normaal en natuurlijk is.

Hek

Het argument dat altijd op de proppen komt hierbij is het hek: “deze dieren kun je niet als wild beschouwen, omdat ze niet weg kunnen als ze honger lijden, vanwege het hek. Daarom ontkom je niet aan je verantwoordelijkheid als mens om de aantallen te reguleren”.

Dit is, vanuit biologisch standpunt, een niet heel relevante redenatie. Er zijn geen aanwijzingen dat het hek een grote rol speelt.

Mensen die het hek-argument gebruiken maken zich schuldig aan anthropocentrische projectie: als mens zouden wij in zo’n geval onze spullen bij elkaar pakken en ons geluk in een ander gebied beproeven. Maar deze dieren zijn geen mensen, en zitten zo niet in elkaar. Punt is dat het kuddedieren zijn, en dat er veel variatie in zo’n kudde zit. Beide zijn van belang om te begrijpen waarom het hek in wezen niet relevant is.

Een kudde dieren bestaat vaak uit een groepje oudere, ervaren dieren, en een veel grotere groep jonge aanwas die onervaren is, de “kneuzen”, plus uiteraard nog een heel scala aan dieren die er ergens tussenin zitten. De oudere dieren zijn de leiders, zij bepalen het gedrag van de kudde. Deze oudere dieren hebben het minste honger: zij zijn ervaren, weten de schuilplekjes, weten de voedselplekken, etc. etc. Voor de oudere dieren geldt dat het wel heel erg bar en boos moet worden willen zij serieuze hongerproblemen krijgen.

Voor de jongste dieren geldt dat ze onervaren zijn, en daarom eerder honger lijden. Ook gaan ze van nature af op het oordeel van de oudere dieren, en zullen daarom de kudde niet verlaten, zelfs niet als ze daarbij verhongeren. Er zit een natuurlijke angst in het verlaten van de kudde in slechte tijden: je zal daar gek zijn om onbekend terrein in te gaan, zonder de ervaring van de ouderen, zonder de bescherming van de kudde, waarbij er elk moment een wolf in je nek kan gaan hangen. Dat er in de Oostvaardersplassen geen predatoren zijn weet het instinct van deze dieren niet.

Dit beeld wordt ook bevestigd door onderzoek aan vergelijkbare populaties in gematigde klimaatszones: geen van die populaties laat structurele voedseltrek zien, ondanks het feit dat er in die populaties ook hoge winterstefte optreedt.

De veronderstelling dat deze dieren doodhongeren omdat ze hun heil niet elders kunnen zoeken in tijden van honger is dus op z’n zachtst gezegd ongefundeerd, omdat dit “heil elders zoeken” niet onderdeel lijkt uit te maken van het gedragspatroon van deze dieren, of er nou wel of geen hek is.

Je weet natuurlijk nooit hoe dat zou gaan lopen in omstandigheden van extreme overbevolking, maar vooralsnog kunnen we constateren dat het hek-argument op z’n zachtst gezegd te makkelijk is, omdat je niet op voorhand mag aannemen dat het er toe doet. 

Predatoren

Een volgend argument dat vaak te berde wordt gebracht is de afwezigheid van predatoren in het gebied. Omdat er geen predatoren voor de grote grazers zijn, zou de populatie de pan uit rijzen, en daarom is afschot nodig.

Ook hier is het een en ander op af te dingen. Het klassieke beeld in de ecologie is dat populatiegroottes van herbivoren bepaald worden door het voedselaanbod, en dat populaties van predatoren hierin slechts volgen: de hoeveelheid grazers bepaalt de hoeveelheid predatoren, en niet andersom. De wolven pakken, kort door de bocht, enkel die beesten die anders toch al zouden verhongeren.

Nu is dit natuurlijk niet een wet van meden en perzen, en zou zoiets per specifiek geval beoordeeld moeten worden. Voor de Oostvaardersplassen weten we eenvoudigweg niet hoe dit zou zitten.

In Yellowstone in de Verenigde Staten is ervaring opgedaan met het introduceren van predatoren in een ecosysteem met grote grazers. Wolven werden hier uitgezet. De bevindingen waren over het algemeen positief, en bevestigen het algemene beeld. De belangrijkste verandering die wolven teweeg brachten was het gedrag van de prooidieren: vanwege het continu loerende gevaar, gingen grazers zich veel schuchterder gedragen, en werden gebieden met meer beschutting geprefereerd boven open gebieden. Dit zorgde er voor dat de begrazingsdruk – die aanvankelijk hoog over het hele gebied was – nu veel meer variatie ging vertonen, waardoor de landschappelijke waarde duidelijk omhoog ging. Hoewel het directe effect van predatoren op aantallen gering is, heeft dit uiteraard wel indirect effect op de populatiegrootte van de grazers: doordat grazers nu minder optimaal het beschikbare voedsel kunnen benutten, zal er in tijden van schaarste dus meer sterfte door honger optreden, en hierdoor zullen weer minder geboortes volgen.

De conclusie was tevens dat bejaging door mensen niet hetzelfde effect had: bij wolven was de continue dreiging voor de prooidieren veel groter, en was de gedragsverandering bij de dieren duidelijk anders dan bij bejaging door afschot.

Overbegrazing

Dit brengt ons automatisch op het ook door de VVD/SGP aangehaalde fenomeen van overbegrazing. De algemene opinie is dat het gebied zwaar overbegraasd is, en dat dit ten koste gaat van de biodiversiteit. Voor de vogels lijken de aantalsontwikkelingen dit te bevestigen: er is geconstateerd dat de laatste jaren er een aanzienlijke achteruitgang van de biodiversiteit is (enkele tientallen procenten). Echter, exactere waarneming laat zien dat deze achteruitgang vooral te maken heeft met het verouderen van het moerasgebied, dus een deel waar de grazers nauwelijks komen. Een directe link met (over)begrazing kon niet gelegd worden.

Lepelaar (Foto: Rinke Hoekstra)

Voor de vegetatie ligt de conclusie van overbegrazing niet per se voor de hand, ongeacht wat het lekenoog van de SGP-statenleden hier over denkt: onderzoek van hoogleraar plantenoecologie Han Olff van de RuG wijst uit, dat de biodiversiteit aan planten op microniveau niet onderdoet voor een begraasd natuurgebied in Nederland dat te boek staat als een van de rijkste die we hebben (het Junner Koeland langs de Overijsselse Vecht). Dit mag gerust een verrassende uitkomst genoemd worden. Olff tekent daarbij echter aan dat het gebied op macroniveau wel armer is, omdat het droge stuk van het Oostvaardersplassengebied heel weinig landschappelijke variatie vertoont: het is allemaal vlak, open gebied met relatief weinig landschappelijke variatie. 

Conclusies

VVD-SGP slaan met hun lekenbevindingen op een aantal plaatsen flink de plank mis. Het is volstrekt duidelijk dat hun voorstel niet gestoeld is op wetenschappelijke ecologische inzichten. In de eerste plaats is de constatering dat het gebied overbegraasd is niet zomaar te maken. Daarnaast is de constatering dat er overpopulatie is en daardoor veel sterfte, niet zomaar waar te maken: dit hangt vooral af van wat je met het gebied wilt. Voor een natuurgebied waarbij het beleidsdoel is om het zo ongerept mogelijk te laten, valt de wintersterfte binnen de normale marges van natuurlijke populaties grote grazers. Dat het om een afgesloten gebied gaat is daarbij niet per se relevant.

Het lijkt er sterk op dat VVD/SGP zich vooral laten leiden door geldelijk gewin, en dat natuurbeheer of ecologische waarde hen een worst zal zijn – dit laatste wordt zelfs met zoveel woorden erkend door al aangehaalde Statenlid. De discussie over verhongerende dieren is vooral een ethische discussie – de hoeveelheid dieren die verhongert is vanuit de ecologische wetenschap bezien niet abnormaal en onnatuurlijk. Ook in een ethische discussie kun je trouwens nog steeds inconsistente of onlogische standpunten naar voren brengen.

Willen we het gebied een extra kans geven om zich verder als echt natuurgebied te ontwikkelen, dan is de discussie over predatoren wel relevant: predatoren blijken een rol te vervullen die de mens als jager niet goed kan vervullen. Het introduceren van predatoren zal waarschijnlijk tot veel grotere variatie in begrazingsdruk leiden, en daarmee tot grotere landschappelijke variatie. Omdat de landschappelijke variatie er toch al gering is, zou het geen kwaad kunnen als de mens toch wat zou helpen om wat meer variatie in het landschap aan te brengen. Maar ja, dit is dan toch wel weer ingrijpen.