De opkomst en ondergang van Job Cohen

DATA - “Bijna twee jaar geleden heb ik de overstap naar de landelijke politiek gemaakt omdat ik vanuit die positie wilde bijdragen aan een fatsoenlijke samenleving, waarin zo veel mogelijk mensen –ongeacht hun afkomst of achtergrond– tot hun recht komen. Ik moet helaas vaststellen dat ik er onvoldoende in ben geslaagd om in de politieke- en mediawerkelijkheid van ‘Den Haag’ de weg naar deze fatsoenlijke samenleving geloofwaardig over het voetlicht te brengen.” Met deze woorden nam Job Cohen gisteren afscheid als fractievoorzitter van de PvdA en als Tweede Kamerlid.

Dat sprake is van een harde politieke en mediawerkelijkheid is duidelijk. Iedereen die geregeld een krant of blog leest, is ingehaakt op Twitter en DWDD en Pauw en Witteman kijkt, weet dat de pieken en dalen voor Cohen groot zijn geweest. Een aantal onderzoekers van de Nederlandse Nieuwsmonitor heeft in de avondlijke en nachtelijke uren een analyse gemaakt van hoe Cohen in een aantal media is afgeschilderd. Deze gastbijdrage is lang, maar zeer de moeite waard voor wie de medialogica wil doorgronden. Een verhaal over de opkomst en ondergang van Job Cohen in de media.

Medialogica

“Geheel conform de management-retoriek van een BV, is de taal van de politieke campagne die van afrekenen, competitie en winnen. Met peilingen die hijgerig worden gevolgd als waren het rendementskoersen. Tel daarbij op dat in de mediacratie alle aandacht voor meervoudige politieke keuzes en programma’s zich heeft verengd tot de vileine grimas, een goede acteerprestatie of een geslaagde grap van de lijsttrekker en het resultaat is een genant oppervlakkige politieke ratrace” (de Volkskrant,  5 juni 2010). Dit schrijven Henk van Houtum en Esther-Mirjam Sent in een opiniestuk in de Volkskrant aan de vooravond van de Tweede Kamerverkiezingen van 2010. Deze ontwikkelingen worden door sommigen omschreven als een mediacratie, dramademocratie (Elchardus 2002) of zelfs een emocratie (De Ridder 2000). De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) vat deze toegenomen invloed van media samen in de term ‘medialogica’.

[Medialogica] houdt in dat het nieuws steeds vaker wordt gebracht in vormen die hun betekenis niet zozeer ontlenen aan de inhoud van het nieuws, maar eerder aan de specifieke eigenschappen van het medium. De logica van het medium bepaalt in sterke mate de vorm van het publieke debat en beïnvloedt de wijze waarop dit wordt gevoerd. (RMO 2003, p. 3)

Media en politiek zijn hiermee onlosmakelijk met elkaar verweven. Media bieden politici een platform voor debat over politiek relevante zaken en geven idealiter een indicatie van wat er onder de bevolking leeft. Voor een politicus is zichtbaarheid in media is belangrijk maar daarmee is niet gezegd dat veel aandacht een garantie voor (electoraal) succes is. Ook de teneur van de berichtgeving is een factor van belang.

Uit onderzoek blijkt dat een drietal soorten beweringen van belang zijn voor partijen in de strijd om kiezers. Allereerst gaat het om nieuws over standpunten ten aanzien van verschillende issues. Een groot aantal kiezers stemt op de partij waar zij inhoudelijk het dichtst bij in de buurt komen. Daarnaast gaat het om het nieuws over steun en kritiek, oftewel het conflictnieuws. Dit soort media-aandacht is voor politieke partijen zowel gewenst als ongewenst. In positieve zin zorgt veel kritiek van een politieke tegenstander ervoor dat een partij zich kan profileren. Kritiek vanuit de eigen gelederen is echter een groot probleem in de jacht op de gunst van de kiezer. Wanneer de gelederen niet gesloten zijn, zullen kiezers minder snel geneigd zijn op de partij te stemmen. Wedstrijdnieuws ten slotte gaat over het succes en falen van politieke partijen en politici. Dit nieuws gaat vaak over peilingen. Eerder onderzoek laat zien dat al deze drie vormen van nieuws van invloed zijn op het stemgedrag van kiezers, maar dat vooral wedstrijdnieuws een sterk effect heeft.

Nieuwsmedia en methode

Deze media-analyse is gebaseerd op een automatische inhoudsanalyse. We hebben het politieke nieuws van de volgende dagbladen geanalyseerd: de Volkskrant, Trouw, De Telegraaf, AD en NRC Handelsblad. De periode beslaat alle artikelen vanaf het aantreden van Job Cohen op 12 maart 2010 tot en met 20 februari 2012, de dag van het vertrek. Voor Figuur 1 hebben we handmatige inhoudsanalsye gebruikt. Alle koppen en leads van politieke artikelen tussen 12 maart 2010 en 9 juni 2010 zijn gecodeerd volgens de NET-methode. Daarvan is alleen het wedstrijdnieuws geselecteerd. Dit zijn zinnen die de partijleider als ‘winnaar’ of ‘verliezer’ beschrijven. Omdat het om een andere dataset gaat komen de verschillende meegenomen media niet helemaal overeen. Voor Figuur 1 betreft het: de Volkskrant, Trouw, De Telegraaf, NRC Handelsblad, Metro en Sp!ts.  Zie www.nieuwsmonitor.net/methode voor de beschrijving van de methodes die we hanteren voor zowel de automatische als de handmatige analyse.

Om de teneur van de artikelen te traceren maken we gebruik van een automatische sentimentanalyse. Sentimentanalyse is een relatief nieuw vakgebied en de accuraatheidsscores liggen over het algemeen rond de 60-70% bij 3 categorieën (positief, negatief, neutraal). Vanwege deze betrouwbaarheid zijn de scores vooral te gebruiken als indicatie van gemiddeld sentiment voor relatief grote hoeveelheden artikelen (>50), maar niet voor individuele artikelen.

De verkiezingsstrijd

Toen op 12 maart 2010 Job Cohen het stokje overnam van Wouter Bos steeg de PvdA in de peilingen en was de media-aandacht voor Cohen groot. Hij wordt als redder bestempeld en de onofficiële slogan ‘Yes we Cohen’ klonk door tijdens de verkiezingscampagne van 2010.

Figuur 1 Wedstrijd nieuws: aantal en richting/teneur

*De blauwe kolommen geven het aantal uitingen in de dagbladen weer. De oranje stip de richting op schaal van -1 tot +1. In maart en april wordt Cohen in bijna 58 uitingen zeer positief (0,59) beoordeeld.

“PvdA wordt met Cohen de grootste” concludeert de Volkskrant op 29 maart 2010 naar aanleiding van een peiling van TNS NIPO. “Na technische Bos, nu vaderlijke Cohen,” zo concludeert Ruud Koole op de opiniepagina van NRC Handelsblad op 15 maart 2010. Cohen wordt in de eerste periode van de campagne als succesvol neergezet in de dagbladen (58 uitspraken met gemiddelde richting van .59), zo blijkt uit Figuur 1. Vanaf de start van de daadwerkelijke campagne, in mei 2010 is dit anders. Hij wordt nog veel vaker genoemd dan ervoor, maar zijn optreden is niet sterk in het begin van de campagne, hetgeen breed uitgemeten wordt in de media. “Toe Cohen, overtuig nou” vraagt Anil Ramdas in een opiniestuk in NRC Handelsblad. Hij stelt: “Weldenkende mensen weten dat Job Cohen de beste keus voor Nederland is. Maar de rest heeft wel recht op een minder schuchtere man.” Deze man wordt door de kiezers vooral gevonden op rechts, zo schrijft Trouw op 31 mei: “Rutte held op rechts, Cohen minder op links”. Rutte belandde tijdens de campagne in een positieve spiraal van nieuws en peilingen. Cohen werd binnengehaald om de PvdA aan een verkiezingszege te helpen maar piekte te vroeg.

De opkomst en ondergang van Cohen

De oordelen over Job Cohen nemen vooral toe wanneer de campagne voor de verkiezingen van start gaan, in mei 2010. “De Haagse Cohen is niet de echte Cohen”, zo kopt NRC Handelsblad op 27 mei 2010. De auteur van het als volgt samen “Een onervaren en hakkelende lijsttrekker, bijgestaan door een struikelend campagneteam, laat zich bij debatten overrompelen door de tegenstanders. Dat was het verhaal dat journalisten en deskundigen de afgelopen week vertelden over PvdA-leider Job Cohen en zijn partij.” In onderstaande figuur combineren we de media-aandacht voor Job Cohen met de hoeveelheid evaluerende woorden die in dezelfde zinnen voorkomen als Cohen. De gemiddelde teneur van deze woorden is negatief (van -0,05 tot -0,18) op een schaal van 1 (uiterst positief) tot -1 (uiterst negatief)). en vormen daarom een indicatie voor het debat over het leiderschap van de politicus. Naast deze gegevens kijken we ook naar de peilingen van zowel de PvdA als de SP. In de figuur is de aandacht voor Job Cohen (groene lijn) weergegeven in aantallen artikelen. Deze aantallen zijn af te lezen in de linker y-as van de figuur. Hier zijn ook het aantal woorden rondom Cohen af te lezen. De blauwe en rode lijnen staan voor het aantal zetels voor respectievelijk de PvdA en de SP in de peilingen. Dit aantal is af te lezen in de rechter y-as van de figuur.

Figuur 2 Hoeveelheid media-aandacht Job Cohen in aantal artikelen per maand en aantal beoordelende woorden in de zin met Cohen, afgezet tegen opiniepeilingen van PvdA en SP

*Media-aandacht is aangegeven op de linkeras en in aantal artikelen per maand. Peilingen staan aangegeven op de rechteras

**Opiniepeilingen afkomstig van Synovate

Na de verkiezingen en de mislukte formatie van een Paars Plus kabinet, eind juni 2010, daalt de media-aandacht voor Cohen en daalt de discussie over het leiderschap van de PvdA voorman. Vanaf dit moment dalen ook de peilingen voor de PvdA. Het dieptepunt in peilingen en media-aandacht ligt rond november 2010. De media-aandacht stijgt eind 2010 iets, terwijl de oordelende woorden rondom Cohen enorm stijgen. De mislukte linkse samenwerking “Nog weinig enthousiasme voor breed links front van Cohen”(de Volkskrant, 28 december 2010) en de vergelijking van Cohen tussen Moslims en Joden maken dat het leiderschap van Cohen oplaait “Grote ophef over uispraken Cohen,” schrijft De Telegraaf op haar voorpagina van 16 december 2010, om te vervolgen met “PvdA-leider Cohen heeft een storm van kritiek over zich heen gekregen nadat hij de situatie van moslims in ons land had vergeleken met die van Joden vlak voor de Tweede Wereldoorlog. Joodse organisaties spreken schande van de uitspraken en volgens Wilders is de sociaaldemocraat ‘volledig de weg kwijt’.”

Wilders richt zijn pijlen volledig op de voorman van de PvdA. Dit is met name aan de orde tijdens de algemene beschouwingen van 2011. In de maanden september en oktober zien we nog een flinke piek in de berichtgeving over Cohen. Tijdens de algemene beschouwingen weet Geert Wilders Cohen direct weg te zetten als ‘grote gedoger’ en ‘bedrijfspoedel’ van het kabinet. “”U bent de bedrijfspoedel van Rutte I. U mag een keer keffen en tegen een boom pissen, maar als Rutte thuis is springt u weer bij hem op schoot,” bijt Wilders Cohen toe. Deze weet Wilders niet adrem van repliek te dienen en een nieuwe piek doet zich voor waar het de beoordelende woorden rond Cohen betreft. In deze periode begint de kritiek op de partijleider sterker naar voren te komen in de media. In oktober is het vertrek partijvoorzitter Lilianne Ploumen de oorzaak de grote hoeveelheid media-aandacht voor Cohen, met daarbij een sterke discussie rondom zijn leiderschap. Op 3  oktober stapte ze op en uitte ze kritiek op Cohen door hem ‘te weinig zichtbaar’ te noemen (de Volkskrant, 4 oktober 2011). Hiermee zette zij een beweging in gang die ervoor zorgde dat er regelmatig kritiek vanuit de partij naar buiten kwam. Dit zien we heel duidelijk terug in de peilingen. Waar de PvdA langzaam daalt in de peilingen vanaf september 2010 zien we de aanhang van de SP en partijleider Roemer gestaag groeien. Zoals eerder gesteld, kan deze combinatie van nieuws zorgen voor een negatieve, danwel wel een positieve spiraal. Bij de SP is deze spiraal een positieve, terwijl de PvdA in een negatieve spiraal verkeert. Onder de kop “De ware oppositieleider” schrijft Raoul du Pre “Zelfs de overgebleven PvdA-kiezers vinden dat niet Job Cohen, maar Emile Roemer de ware oppositieleider is.” De interne kritiek neemt begin 2012 steeds meer toe en deze spiraal lijkt slechts te doorbreken door het aftreden van Cohen.

‘Yes we Cohen’, ‘Bedrijfspoedel’ en ‘Grote Gedoger’

Bij zijn aantreden werd Cohen direct de gedoodverfde nieuwe premier van Nederland. De slogen van president Obama van de Verenigde Staten, ‘Yes we can’ werd omgevormd tot ‘Yes we Cohen’.

Figuur 3 Aantal artikelen per medium waarin ‘bedrijfspoedel, ‘grote gedoger’ of ‘yes we Cohen’ voorkomt

Als oppositieleider werd Cohen constant aangevallen door Geert Wilders die hem de leider van de Partij voor de Arabieren noemde. Op de 65^e verjaardag van de PvdA feliciteerde Wilders Cohen met de volgende tweet: “Gefeliciteerd Job met de 65e verjaardag van de PvdArabieren. Jullie gaven NL massa-immigratie en importeerden velen kanslozen en criminelen.” Een Tweet die in alle dagbladen terug te vinden was. Naast de tweets weet Wilders Cohen ook tijdens de algemene beschouwingen in de media te laten terugkomen met minder vlijende vergelijkingen. Zo noemt hij hem ‘Grote gedoger’ en ‘bedrijfspoedel’. Benamingen die in alle media terug te vinden zijn. In onderstaande grafiek geven we weer in hoeverre de drie typeringen voor Cohen in de dagbladen zijn genoemd.

De ‘Yes we Cohen’ zien we vooral terug in De Telegraaf (7 maal), de Volkskrant en Trouw (6 maal). De term ‘Grote gedoger’ wordt ook vooral door de Volkskrant genoemd, gevolgd door NRC Handelsblad. De overige kranten noemen deze term nauwelijks in hun berichtgeving. Dit is anders voor ‘Bedrijfspoedel’. Deze term wordt in alle dagbladen gepubliceerd. Het meest in de Volkskrant (19 maal), het minst in AD (9 maal). De reden hiervoor is waarschijnlijk dat de term beledigend is voor Cohen en daarbij onverwacht is (dergelijk taalgebruik is niet gebruikelijk in de Tweede Kamer). Dit maakt de nieuwswaarde aanzienlijk hoger.

Conclusie

Dat er in het Nederlandse debat sprake is van medialogica valt niet te ontkennen. Dit heeft voor Cohen mede geleid tot de status van rijzende ster in de verkiezingscampagne van 2010. Of dit ook voor zijn ondergang heeft geleid is echter een te eenvoudige conclusie. Zoals meestal in relaties is in de praktijk van alle dag ook het Haagse huwelijk tussen media en Cohen een stuk ingewikkelder en genuanceerder. Cohen ‘is niet van de one-liners en symplificaties’ en dat is zeker een nadeel voor de oppositieleider. Echter, Cohen werd gehaald om premier van het land te worden, en kwam in de rol van oppositieleider terecht. Een rol die hem niet past, zoals het AD het omschrijft op 10 juni 2011 “Het fatsoen van Job Cohen is geen deugd, maar een gesel.”

Dat Cohen het niet goed redde tijdens de de debatten in de Tweede Kamer heeft overigens niet alleen te maken met zijn fatsoen. Ook een politiek-inhoudelijke reden ligt hieraan ten grondslag. De PvdA steunde het kabinet in het verhogen van de pensioenleeftijd en in de hulp aan Griekenland en kon daardoor niet actief en scherp oppositie voeren. De eurocrisis en de sociale hervormingen waren belangrijke thema’s en Cohen had de moeilijke taak kiezers uit te leggen met het kabinet mee te stemmen als het bijvoorbeeld gaat om hulp aan Griekenland. Op dit punt konden zowel de PVV als de SP de rol van oppositie op zich nemen en werd de leider van de grootste oppositiepartij ‘de Grote gedoger’. Sterker nog, de SP kon altijd een tegengeluid bieden terwijl Cohen de klappen op links opving als hem werd gevraagd ‘verantwoordelijkheid’ te nemen.

Vanaf de Algemene Beschouwingen in 2011 is, tegelijk met de daling van de PvdA, de opmars van de SP echt op gang gekomen. Een combinatie van medialogica en politieke logica die een niet te stuiten spiraal in gang hebben gezet met als logisch gevolg het aftreden van Cohen. Zoals  Gewestvoorzitter Hans Duijneveld het formuleerde in het Gereformeerd dagblad van 20 februari, nadat hij zegt het aftreden van Cohen te betreuren „Maar er was sprake van een onomkeerbaar proces. Hij kon niet anders, zeker na de discussie in de fractie vorige week. Cohen is een zeer capabel bestuurder, maar een oppositieleider is iets anders dan burgemeester, staatssecretaris of minister.”

Dit rapport is opgesteld door Joep Schaper, Kasper Welbers, Carina Jacobi, Pauline van der Beek en Nel Ruigrok. Het volledige rapport is hier te downloaden.

foto Jos van Zetten