ANALYSE - door Caspar van den Berg.
Deze verkiezingen markeren de doorbraak van identiteitspolitiek in de gemeenten.
Nu het stof van de gemeenteraadsverkiezingen is neergedaald komt één boodschap krachtig naar voren: de gemeente doet er weer toe en de lokale gemeenschap komt terug als de belangrijkste politieke gemeenschap.
Lange tijd golden gemeenteraadsverkiezingen als afgeleide verkiezingen van de landelijke politiek. Dezelfde partijen op het stembiljet, dezelfde onderwerpen waarop gestreden werd. Dat beeld is sterk aan het veranderen, en de voortekenen daarvan zijn al vanaf de gemeenteraadsverkiezingen van 2010 zichtbaar.
We kijken daarbij niet naar de traditionele links-rechts indeling, maar maken een onderscheid tussen de klassieke middenpartijen (CDA, PvdA en VVD), kosmopolitische partijen (D66, GL, PvdD), nationalistische partijen (SP, SGP, PVV, FvD) en lokale partijen. De uitslagen van de afgelopen drie gemeenteraadsverkiezingen wijzen uit dat de klassieke middenpartijen zowel in de grote stad als in het landelijk gebied terrein hebben verloren, maar er is een duidelijk verschil tussen wie van die terugval van de middenpartijen heeft geprofiteerd. In de grote steden zijn dit vooral de kosmopolitische partijen. Op het platteland is dat beeld heel anders: Daar is de winst vooral naar lokale partijen gegaan, waar de aanhang van lokale en nationalistische partijen tezamen in veel gevallen nu rondom de 50 % uit is gekomen.
Toch volgen de ontwikkelingen in Nederland maar ten dele de internationale trend. In de landen waar het afgelopen anderhalf jaar verkiezingen of referenda waren (het VK, de VS, Oostenrijk, Frankrijk, Duitsland en Italië) is het beeld consistent: de zogenoemde “gebieden die er niet meer toe doen” hebben via de stembus wraak genomen op de bruisende grootstedelijke gebieden. De perifere gebieden verzetten zich tegen de economische en culturele dominantie van de grote steden. Het gaat daar dus niet alleen om de mensen die niet meeprofiteren van globalisering, de zogenoemde left-behinds, maar minstens evenveel om de gebieden die achterop zijn geraakt door globalisering, zoals onder andere betoogd door de politicoloog David Goodhart in The road to somewhere (2017) en door de economisch-geograaf Andres Rodriguez-Pose in The revenge of the places that don’t matter (2018).
Hoe zit dit nu in Nederland? De verkiezingen van woensdag laten inderdaad zien dat de klassieke middenpartijen verliezen, in de grote steden vooral ten faveure van de kosmopolitische partijen, en in de landelijke gebieden vooral ten faveure van de lokale partijen. Dat duidt op een groeiende politieke en culturele kloof tussen bruis- en krimpgebieden: in de grote steden en in de landelijke provincies kijkt men heel verschillend aan tegen bijvoorbeeld Zwarte Piet (denk aan de blokkades op weg naar Dokkum) tegen het slavernijverleden (in Rotterdam en Den Haag is discussie over de rol van VOC-kopstukken in de publieke ruimte terwijl in Urk nieuwe straten vernoemd worden), en tegen onderwerpen als genderneutraliteit.
Tot zover past Nederland in het plaatje dat we ook in de buurlanden zien. Maar de essentie van deze verkiezingsuitslag is niet de tegenstelling tussen stad en land, maar juist dat lokale verkiezingen niet langer de thermometer voor de landelijke politiek lijken te zijn, maar eerder het omgekeerde: de politieke voorkeur wordt steeds meer bepaald op basis van een kosmopolitische of lokale leefwereld, en daaruit volgt hoe men tegen de landelijke politiek aankijkt.
Dit is aan de beide uiteinden van het politieke spectrum te zien. Ten eerste bleef de winst voor de PVV in de kleinere gemeenten waar ze voor het eerst meedoen achter bij de verwachting. Kiezers bleven daar in grote getale trouw aan de lokale partijen, ondanks dat ze landelijk PVV aanhangers zijn. Ten tweede blijkt het uit de doorgroeiende kosmopolitische dominantie in de grote steden, met daartegenover toenemend protest, in de vorm van winst voor DENK en lokale partijen en grote en middelgrote steden, en op het platteland.
Als de lokale gemeenschap inderdaad terugkomt als de belangrijkste politieke gemeenschap in het staatsbestel, dan is dat in lijn met het organische idee van de staats zoals Thorbecke het rond 1850 in zijn Grondwet en bijbehorende Gemeentewet voor ogen had: de politieke gemeenschap begint lokaal, is vervolgens genesteld in de provincie, die vervolgens genesteld is in de landelijke gemeenschap. Die genestelde structuur is in de 20ste eeuw verloren gegaan, maar lijkt een comeback te maken.
In veel gemeenten is met de verkiezingen een nieuwe, meer versplinterde en meer op identiteit gerichte politieke werkelijkheid ontstaan. Voor de gemeenten zelf betekent dat een grotere uitdaging bij het vormen van stabiele meerderheidscolleges, omdat (a) meer partijen nodig zijn om een meerderheid te vormen en (b) compromisvorming een lastigere opgave is voor identiteitspartijen. Daarnaast zal de samenwerking tussen gemeenten en de rijksoverheid meer aandacht gaan vragen, omdat korte partijpolitieke lijnen tussen gemeentebestuur en kabinet schaarser worden.
Dit artikel verscheen eerder bij het Montesquieu Instituut. Caspar van den Berg, hoogleraar Global and Local Governance, Rijksuniversiteit Groningen – Campus Fryslân en fellow van het Montesquieu Instituut.
Reacties (19)
in de grote steden vooral ten faveure van de kosmopolitische partijen, en in de landelijke gebieden vooral ten faveure van de lokale partijen.
Rotterdam: Leefbaar Rotterdam de grootste.
Den Haag: Groep de Mos de grootste.
Wegwezen met deze pannenkoek.
“We kijken daarbij niet naar de traditionele links-rechts indeling, maar maken een onderscheid tussen de klassieke middenpartijen (CDA, PvdA en VVD), kosmopolitische partijen (D66, GL, PvdD), nationalistische partijen”
Wat hier ontbreekt zijn de 4e winnaars de religieuze partijen. Naast de traditionele Christelijke partijen komen de Islamitische partijen met stip binnen in de gemeenteraden. Het CDA blijft landelijk de grootste en de CU krijgt een eigen zetel in nota bene Amsterdam. Deze terugkeer naar de religieuze verzuiling is uniek voor Nederland, wie had dat verwacht anno 2018.
Het is toch wel wat grievend dat een hoogleraar de PvdD in hetzelfde hokje wil stoppen als Purschuim’66. Zo heb ik er ook moeite mee om de VVD als middenpartij te zien.
Raar artikel inderdaad. Ik zie ook SP niet bij de nationalistenclub passen (aanvullend op @3), VVD past daar beter bij, ipv ‘middenclub’
Niet zo raar dat de analyse vreemd is als je aannames als niet kloppen.
Ik zou liever willen stellen dat het grote verschil is tussen de mensen die divers wonen vs de mensen die nog nooit een turk in hun wijk hebben zien lopen maar doodsbenauwd zijn ( voor de huizenpijs natuurlijk ) dat ze ooit niet-witte buren krijgen. Behalve dan Ahmed van de kababshop, die is ok.
Als er dan toch over wraak gesproken moet worden, wellicht is dat het resultaat van 4 decennia neoliberale leugens, privatisering, verrijking van de rijken en verschraling van de samenleving. Dat hebben de ‘drie middenpartijen’ lekker samen uitgekonkeld, af en toe met D66 erbij. Asociale partijen brouwen een asociale samenleving.
Och, hoe krijgen we een asociale samenleving. Een regering die niet alleen ‘neoliberaal’ is maar het land in de uitverkoop doet aan de EU en de grenzen openzet voor honderdduizenden mensen die de meesten Nederlanders liever zagen blijven in hun land van herkomst. Kijken we naar de cijfers van mensen in uitkering, GGZ en criminaliteit zien we een bepaalde toename. Zien we verloedering van hele wijken. Daar worden mensen onpasselijk van.
De verzorgingsstaat heeft haar grimmige kanten. Er zijn bedrijfstakken waar mensen werken die onder het loon plus baangarantie zitten van hun concurrenten van de sociale werkplaats. Daar hoor je niemand over, ook de vakbonden niet, want die denken stemmen te halen uit de sociale werkplaatsen.
Fantastisch dat de lokalen flink gewonnen hebben. Je wilt toch niet uit den haag aangestuurde partijen. Met allemaal dezelfde praatjes.
Landelijke partijen manifesteren zich per gemeente toch afwijkend dan voorgeschreven door hun besturen.
Hoe kun je als bijvoorbeeld D66 in de provincie aan de mensen verkopen dat het referendum wordt losgelaten en dat men wordt geacht voor de sleepwet te kiezen.
Dat heeft de sociaal-liberalen uiteindelijk zilver opgeleverd.
@1: Eventjes de context bij je citaatje toevoegen …
“De uitslagen van de afgelopen drie gemeenteraadsverkiezingen wijzen uit dat de klassieke middenpartijen zowel in de grote stad als in het landelijk gebied terrein hebben verloren, maar er is een duidelijk verschil tussen wie van die terugval van de middenpartijen heeft geprofiteerd. In de grote steden zijn dit vooral de kosmopolitische partijen.”
Oftewel, het boeit helemaal niet welke partij de grootste is geworden. Waar het om gaat, is dat het verlies van de middenpartijen naar de kosmopolitische partijen is gegaan. Maar ja, ik snap wel dat je dat heel vervelend vind, en dus maar de standaard rechtse reactie geeft met een ad-hominem.
@7: Ja, de VVD is er voor de zoveelste keer in geslaagd om een andere partij te laten opdraaien voor hun eigen beleid …
@7 D66 heeft gewoon een hele slechte campagne gevoerd, hun hoofdthema was PVV en FvD bashen, dat terwijl die partijen in de meeste gemeentes niet eens mee deden, dan kiezen de meeste kiezers liever voor een lokaal thema. Wat ze ook flink parten heeft gespeeld is het aannemen van een gratis appartement door Pechtold, als je elke keer het heilige boontje speelt als een VVD’er een taxirit te veel heeft gedeclareerd verlies je dan grotendeels je geloofwaardigheid.
Jesse Klaver had wel een eigen verhaal. Daarbij wist Jesse een MeToo affaire binnen de partij, die elke ander partij tientallen zetels zou kosten, buitengewoon vakkundig en snel onder het tapijt te vegen. Ook als het debacle met het Links-Islamitisch verbond in Rotterdam, en de samenwerking met extreem-linkse en antisemitische demonstranten in Amsterdam wist hij snel weg te poetsen. Dit terwijl het wel weer de PvdA en de SP kiezers aan de PVV heeft gekost.
Voor de D66’er die zweeft tussen VVD, D66 en GroenLinks is het dan makkelijk kiezen.
@7,
Nou je moest eens weten hoeveel campagnemateriaal tot en met punten voor in het lokale programma worden aangeleverd vanuit Den Haag. Omdat voor beleid geld noodzakelijk is, en dat wordt vaak uit de rijksgelden betaald. Zeer logisch. En dan bedoel ik vooral de gemeenten boven 100 000 inwoners die ook centrale regiofunctie hebben. Wat veel mensen niet weten maar wat wel eerst uit de centrale gemeente betaald moet worden, en maar hopen op de bijdragen van andere gemeenten. Sociaal domein heet dat.
@10:
Ik heb uberhaupt niet zoveel D66 campagne gezien, om heel eerlijk te zijn. Ze hadden het te druk met al het gedram over het sleepnet en het referendum. En, inderdaad, met dat gezeur over dat appartement van Pechtold, want dat soort dingen zijn altijd heel geschikt om de aandacht van de inhoud af te leiden.
Maar het is heel ontactisch dat D66 dit uberhaupt heeft laten gebeuren. Waarom heeft Pechtold uberhaupt Binnenlandse Zaken geaccepteerd ? Hij wist wat die minister zou moeten gaan doen; waarom heeft hij de VVD of het CDA dit niet laten opknappen ? After all, dat zijn de partijen die dit willen, dan moet je ze ook de kastantjes uit het vuur laten halen, zeg maar.
Op onderwijs zie je hetzelfde. Arie Slob is iemand die over het algemeen gerespecteerd wordt, maar hij krijgt een hoofdpijndossier in zijn maag gesplitst en begint meteen met massale stakingen. Allemaal direct gevolg van VVD beleid, maar ja, Slob zal nu wel als de grote boosdoener gezien gaan worden. Maar goed, we dwalen nu eigenlijk wel af van de gemeenteraadsverkiezingen.
D66 was altijd voor de mensen die niet te links of te rechts wilden zijn. Vooral jongeren. Maar ook semi-ambtenaren. Op spannende punten kan je ze nooit betrappen. Altijd maar stabiel met de tijd meegaan. Net zoals het CDA, hoewel die wat conservatiever is geworden. En terecht. Naastenliefde is wat anders dan van staatswege opgedrongen solidariteit.
@12 De meeste D66 stemmers zijn hoger opgeleiden, ik denk dat die ook wel inzagen dat het Raadgevend Referendum en mislukt experiment was na de vrij simpele kaping door GeenStijl en co.
Binnenlandse zake is natuurlijk gewoon en goede post en je moet ergens verantwoordelijkheid voor durven dragen. Idem voor Slob, hij heeft honderden miljoenen extra voor het onderwijs geregeld, ergens houdt het op in de begroting en je krijgt nooit iedereen 100% tevreden. Zeker als andere posten ook meer geld nodig hebben en er een miljarden verslindende energietransitie aan zit te komen. En waar waren de onderwijzer protesten toen een PvdA minister van onderwijs was, of zijn ze er nu pas opeens achter gekomen wat hun loon is?
Daarnaast zat D66 in college’s waardoor ze niet helemaal uit de verf kwamen, met Leefbaar in Rotterdam en met de SP in Amsterdam. Datzelfde gaat GroenLinks in de formatie nu trouwens ook krijgen, dus over 4 jaar draait het waarschijnlijk weer om. Jesse is tegen die tijd zijn jeugdige elan bij de studenten ook wel een beetje kwijt.
@14.
Jemig wat een beschouwing, alsof het overgeschreven is van een doorsnee journalist uit een regionaal blaadje.
D66 en GL zijn communicerende vaten. GL heeft daarbij van de PvdA kiezers gekregen. Terwijl er D66 kiezers naar VVD gegaan zijn.
Hoe is de extra grote winst van GroenLinks in Utrecht, Leiden en Nijmegen te verklaren, terwijl men samen met onder andere D66 in het gemeentebestuur zat en D66 juist sterk verloor.
GL laat hierdoor mijns inziens blijken geen figurant te zijn in de Nederlandse politiek en dat er nog steeds rek in de groei zit.
Nu zal Jesse Klaver en zijn partijgenoten wel moeten trachten eveneens kiezers bij de VVD en het CDA vandaan te halen.
Groenlinks slurpt de andere linkse partijen leeg, zeker de pvda, dat is een langer proces dan alleen de afgelopen verkiezingen. Straks mevrouw Marijnissen misschien een rijzende ster.
@14:
” en je moet ergens verantwoordelijkheid voor durven dragen”
Dat is nu juist precies mijn punt. Al bijna 8 jaar lang ontloopt de VVD iedere verantwoordelijkheid voor het beleid dat ze over ons uitstorten. In plaats daarvan weten ze het zo te spelen, dat anderen de schuld krijgen. Mark is al een hele tijd met verantwoordelijkheidsvakantie.
@16 In Nijmegen heeft D66 de afgelopen vier jaar geen deel uitgemaakt van het gemeentebestuur.
Het verlies van D66 komt in mijn ogen vooral door het sleets raken van de boodschap van de PVV. De enige interessante manier waarop Pechtold zich echt heeft weten te profileren is als de anti-Wilders. Nu de FvD in opkomst is ten koste van de PVV werkt die formule niet meer. Voor Pechtold zal het een stuk moeilijker zijn zich te profileren als tegenpool van quasi-intellectueel Baudet.