Een boete voor de Green Collection

Het is nieuws in de marge, een berichtje dat maar een enkeling iets zegt, maar dat daarom nog niet minder belangrijk is: de Green Collection gaat oudheden teruggeven en betaalt een boete. Wat is de Green Collection, wat is er gebeurd, wat was er verkeerd en wat betekent dit voor de toekomst?

Wat is de Green Collection?

De Green Collection is de oudheidkundige verzameling van de Amerikaanse familie Green, eigenaars van een groot winkelbedrijf én oprichters van een conservatief-christelijk bijbels museum in Washington. Het verbluffende is dat de verzameling er zo maar in een keer was en ook meteen buitengewoon groot was. Nog verbluffender was dat niemand had gemerkt dat de Greens op enorme schaal oudheden hadden aangekocht. Bona fide handelaren horen zoiets te merken en dat was niet het geval.

Dat riep de verdenking op dat de collectie was aangekocht op de zwarte markt en die verdachtmaking was na de Arabische Lente, toen enkele musea en niet-bewaakte grafvelden in Egypte werden geplunderd, bepaald niet ongeloofwaardig. (Overigens schrikken bewakers plunderaars niet af: de universiteit van Leuven heeft nog onlangs de pensioenen aangevuld van de bewakers die bij de Leuvense opgraving Dayr al-Barsha zijn vermoord.) Na de erfgoedcrisis in Egypte begrepen ook de zogenaamd Islamitische Staat en de Syrische regering dat je heel veel geld kon verdienen op de markt in illegale oudheden. De verdenkingen tegen het Mesopotamische deel van de Green Collection waren voor de FBI voldoende om een onderzoek te beginnen.

Wat is er gebeurd?

Over de kwaliteit van het bijbels museum is voortdurend bezorgd gesproken. Dat leidde ertoe dat er een professionelere directie kwam, die beloofde professioneel te zullen omgaan met onprofessioneel verworven oudheden. Dat is nu dus het geval: de Greens betalen een boete van drie miljoen dollar en gaan duizenden Mesopotamische voorwerpen teruggeven aan de rechtmatige eigenaar, de Iraakse staat.

Een belangrijk detail: de fout is beslist niet gemaakt door de onwetendheid van een beginnende verzamelaarsfamilie. De dealer, afkomstig uit de Verenigde Arabische Emiraten, heeft gebruik gemaakt van valse douaneverklaringen om 5500 kleitabletten en rolzegels te versturen naar het bedrijf (en niet het museum) van de Greens. De betaling verliep via zeven tussenpartijen. Kwaad opzet is dus bewezen en met een boete van drie miljoen komen de Greens er goed vanaf.

Dat de Greens wisten wat ze deden, lijkt ook te zijn gesuggereerd door een programma om wetenschappers te financieren. Wetenschappers zijn immers verplicht vermoedens van datafraude te rapporteren en het heeft er de schijn van dat de Greens hebben geprobeerd kritiek af te kopen. (Vergelijk Enron, dat de accountants die de malversaties behoorden te rapporteren, liet delen in de winst.) Voorlopig is deze theorie echter precies dat: een theorie. Een verdachtmaking, zo u de Greens nog een voordeel van de twijfel wil geven.

Wat was er verkeerd?

Het makkelijke antwoord is “welk deel van ‘illegale handel’ begrijp je niet?” Handel in illegaal verworven oudheden is verboden en dat geldt ook voor de Green Collection.

Voor dit verbod zijn twee redenen. De eerste is dat oudheden kunnen worden vervalst. Er is een wedloop gaande tussen vervalsers en laboratoria en de huidige stand van zaken is dat sommige vervalsingen in het lab zijn te ontmaskeren en andere niet. Dit betekent, heel simpel, dat een antiek voorwerp dat niet afkomstig is uit een gecontroleerde opgraving, wetenschappelijk geen waarde heeft. De vakterm is provenance: een geldige herkomst. De 5500 voorwerpen die nu teruggaan naar Irak, zullen eerst moeten worden geauthenticeerd, wat met kleitabletten gelukkig mogelijk is.

De tweede reden is dat oudheden kunnen zijn gestolen. De plundering van de Egyptische en Iraakse musea is goed gedocumenteerd – de vandalen hebben immers foto’s en filmpjes de wereld ingestuurd – en de roof van onbewaakte archeologische vindplaatsen is eveneens goed bekend. Hier zijn luchtfoto’s van de hellenistische stad Apamea (met dank aan het Syrische leger). Als een wetenschappelijke instelling optreedt als heler van unprovenanced objects, oefent ze vraag uit en maakt ze verdere plundering aantrekkelijk. Simpel gezegd: voor elke gestolen rolzegel die in een museumcollectie komt, gaan er méér verloren; voor elke munt die op eBay wordt aangeboden, gaan er méér verloren; en voor elk kleitablet dat op het bureau belandt van een wetenschapper, komen er méér niet in handen van wetenschappers.

Als datafraude valt dit onder de normale academische gedragscodes (in Nederland: die van de VSNU), terwijl de omgang met antieke voorwerpen valt onder archeologische ethische codes (in Nederland: die van de NVvA). Dat laatste is ietwat gênant, want eigenlijk wordt hiermee het signaal afgegeven dat het feit dat de wetgever illegale handel verbiedt, voor wetenschappers pas geldt als het voor hen nog eens extra is bepaald. Welk deel van “illegale handel” zou te moeilijk zijn?

Wat betekent dit voor de toekomst?

De FBI onderzocht nu de Mesopotamische collectie, maar er speelt meer. De Green Collection heeft ook Egyptische oudheden in beheer gehad, waaronder enkele kartonnages (de onderdelen van een mummie die zijn gemaakt van papier-maché). Die hadden een opmerkelijke eigenschap met elkaar gemeen: ze waren opvallend jong. Oudheidkundigen meenden tot voor kort dat de jongste kartonnages rond het begin van de jaartelling waren gemaakt maar van de Green-kartonnages staat vast dat minimaal één ervan stamt uit de late eerste eeuw n.Chr. Die kunnen we echter niet meer onderzoeken, aangezien ze uit elkaar is gehaald om uit het papier-maché papyri te halen. Dit is overigens gedaan door een met de Green Collection verbonden universiteit en niet door de Greens zelf.

Dit geldt eveneens voor de Sapfo-papyri, waarvan de ontdekker aanvankelijk zei dat hij ze uit een kartonnage had gehaald. Toen was geconstateerd dat hij dan een vermoedelijk derde-eeuwse kartonnage had vernietigd, paste hij zijn verklaring nog twee keer aan zonder uit te leggen waarom hij niet meteen klare wijn had geschonken. (Welk deel van “transparant” uit de gedragscode zou hij niet begrijpen?) Egyptologen vermoeden momenteel dat de Sapfo-papyri afkomstig zijn uit de “Vallei van de Gouden Mummies”, die de juiste datering heeft en inderdaad is geplunderd.

Dat is dus een vermoeden en het valt niet uit te sluiten dat de Greens te goeder trouw waren bij de verwerving van de kartonnages. Dát er problemen zijn bij het Egyptische deel, staat echter vast: van één papyrusfragment (met een Bijbeltekst) is zeker dat het aangeboden is geweest op de zwarte markt.

Gelukkig begint het onderzoek nu resultaten op te leveren en hopelijk zullen we snel meer weten. De roof en heling van oudheden zijn een kwalijke praktijk maar het feitelijke schandaal is natuurlijk dat de al sinds jaar en dag bestaande regelgeving domweg niet is gehandhaafd, zelfs niet na de plundering van het museum in Bagdad. Het erge aan de affaire-Green is niet de heling zélf maar het feit dat ze niet is verhinderd.