OPINIE - De een gaat op pad om lezingen te verzorgen. Een ander hijst zich in een historisch kostuum om antieke ambachten te demonstreren. De derde doet zijn best om de media adequaat te informeren. De chef-wetenschap van het NRC Handelsblad interviewte een Britse oudhistoricus die naar Nederland is gekomen. Wat beweegt tientallen vrijwilligers om deze week onbezoldigd uitleg te geven over de Romeinse cultuur?
Plezier, ongetwijfeld. De Romeinenweek is elk jaar weer gezellig.
Maar er is méér. Wat eveneens speelt is het besef dat de Romeinen belangrijk zijn geweest. Dat leerde u niet in de geschiedenisles, want het eerste kwart van de Nederlandse geschiedenis is gereduceerd tot één canonvenster. Het is dus verklaarbaar dat Halbe Zijlstra als staatssecretaris van Cultuur het belang niet inzag van ‘musea vol opgegraven potten en pannen’.
Maar ook al is de lacune in de kennis van de oude wereld verklaarbaar, ze verdient het te worden gedicht. Er zijn twee redenen om Rome en de andere antieke beschavingen serieus te nemen.
De eerste daarvan is indirect: de Oudheid heeft de afgelopen eeuwen tallozen geïnspireerd. Ik doel nu niet op het gebruik van zuilen door classicistische architecten of de aanwezigheid van klassieke motieven in de literatuur. Zulke vormen zijn slechts de façade van de westerse cultuur. Het gaat om de inhoud.
De westerse cultuur is beslissend beïnvloed door bijvoorbeeld Renaissance-classicus Poliziano, die een manier ontwikkelde om met antieke teksten om te gaan en zo het voorwerk deed voor de Reformatie. Even belangrijk is de Leidse geleerde Scaliger, die de chronologie van de oude wereld bestudeerde, concludeerde dat de Bijbel niet letterlijk mocht worden genomen en een aanzet gaf tot de Verlichting.
Nadat was vastgesteld hoe de aloude Semitische en Indo-Europese taalfamilies in elkaar staken, werden nationaliteiten anders gedefinieerd, wat een belangrijke factor was bij de desintegratie van de Russische, Ottomaanse en Habsburgse rijken. De negentiende-eeuwse archeologie gaf een empirische basis aan de vooruitgangsgedachte. Om dat goed-liberale idee te documenteren hebben we – lees je mee Halbe? – musea vol opgegraven potten en pannen.
De Duitse oudheidkundige Lachmann bouwde voort op Poliziano en inspireerde Darwins evolutietheorie. De ideeën van James Frazer over de oudste vormen van religie beïnvloedden de besluitvorming aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Heinrich Himmler liet zich leiden door een overspannen uitleg van Tacitus’ Germania.
De Reformatie, de Verlichting, nationalisme, vooruitgangsdenken, evolutieleer: de bestudering van de oude wereld heeft de westerse wereld helpen vormen. Maar is de Oudheid zélf belangrijk? Eerlijk is eerlijk: het is moeilijk de invloed te traceren die samenlevingen van twee millennia geleden uitoefenen op de huidige. Bovendien is het bewijsmateriaal (antieke teksten, vondsten, parallellen met voorindustriële samenlevingen) óf schaars óf moeilijk te interpreteren.
Toch valt – tweede reden om de Oudheid serieus te nemen – te overwegen dat onder alle verleden culturen de Romeinse een bijzondere plaats inneemt. De Romeinen erkenden moeiteloos dat andere volken briljante ideeën hadden. Ze mochten de Grieken dan hebben onderworpen, de verslagenen onderwierpen hun overwinnaars en leerden de Romeinen kunst en wetenschappen – en de leerlingen bleven hun leraren erkentelijk. De middeleeuwers namen die attitude over en zeiden dat ze weliswaar verder zagen dan de oude Romeinen, Grieken en Joden, maar dat dit slechts kwam doordat ze stonden op de schouders van die reuzen. Via de Renaissance heeft die Romeinse openheid voor andere ideeën de westerse cultuur beïnvloed en de vraag mag worden gesteld of eurocentrisme wel Europees is.
De vorige alinea is gebaseerd op de Franse filosoof Rémi Brague, die deze ideeën publiceerde in Europa. De Romeinse weg, dat hij presenteerde als essay. Adequate sociaalwetenschappelijke onderbouwing zou de ideeën minder vrijblijvend hebben gemaakt, maar ze zijn de moeite van het overwegen waard.
Ondanks hun belang worden de antieke culturen – Grieks, Joods, Romeins, Egyptisch, Babylonisch of Germaans – in de media vaak weggezet als rariteitenkabinet. De Vloek van de Farao. Seks. Archimedes’ brandspiegels. Perverse executies. Caligula en Nero. Gladiatoren. Maar zoals de vrijwilligers deze week tonen aan enkele duizenden bezoekers: je kunt de Oudheid ook serieus presenteren. Ze is namelijk interessant en relevant.
[Full disclosure: ik ben bestuurslid van de stichting RomeinenNu, de organisator van de Romeinenweek. Vandaag is daarvan de voorlaatste dag. Het programma van deze zaterdag en zondag vindt u hier.]
Reacties (10)
Ik blijf het altijd fascinerend vinden, hoe mensen, historici in het bijzonder, het over het belang van de Romeinse beschaving (als geheel, niet alleen de cultuur; ook bv de politieke mores, het juridisch systeem en ja, de architectuur) zonder te spreken over de Roomse kerk.
De Roomse kerk, die heeft gefunctioneerd als erfgenaam van de westelijke Romeinse keizer, heeft geregeerd als een totalitaire staat en na de Franse revolutie functioneert als erflater van die Romeinse beschaving. Levende geschiedenis, levende politiek.
Het blijft fascinerend, hoe die Roomse kerk niet als levende geschiedenis, als levende Romeinse politiek, maar als religie wordt gezien. De Roomse kerk lijkt geen invloed te hebben, het zijn de wetenschappers en filosofen die worden genoemd. Maar het is het verzet tegen de Roomse kerk, dat onze samenleving de laatste 1500 jaar heeft gevormd.
Wat was dan het karakter van die Roomse kerk? Waarom wordt Scaliger genoemd en niet Gregorius I of Innocentius III die werkelijk enorme invloed hebben gehad? De Romeinse beschaving hield niet op, in de eeuwen na de barbaren. Ze hervormde zich, incorporeerde, versmolt.
Maar dat weet je allemaal wel, toch? @Jona?
Waarom dan zo beperkt?
Toch vooral entertainment!
/Heeft dan niemand Asimov’s Foundation gelezen? Grapje.
@1: Dat is een leuke reactie.
Wat betreft je eerste alinea, dat de invloed van de RKK zou worden genegeerd: dat is feitelijk onjuist. Het boek van Brague dat ik noem gaat er uitgebreid op in en in Nederland kun je terecht in het slothoofdstuk van E.Ch.L. van der Vliet, “Een geschiedenis van de Klassieke Oudheid”.
Ik ben er zelf niet zo van overtuigd dat de RKK vormend is geweest op onze cultuur. Zoals je zelf aangeeft, dankt onze cultuur (wat dat ook moge wezen) ook veel aan het verzet tegen de RKK. Dat lijkt me overigens ook te kras.
Het punt is: de RKK is, zoals alle godsdiensten, minder een vormende kracht dan iets dat gevormd wordt. Dit is de materie die wordt behandeld in de colleges Theorie van de Geschiedenis; je zou er Chris Lorenz’ “De constructie van het verleden” eens kunnen lezen.
Meer in het algemeen zie ik niet zoveel invloed van religie op mensen. Mensen vormen goden zoals ze die nodig hebben. De Reformatie kreeg bijv. voet aan de grond in gebieden waar men behoefte had aan een liberale visie op koopmanschap. Maar je kunt daar anders over denken en opperen dat religie wél invloed heeft op het handelen van mensen.
Die discussie voeren we momenteel over de islam: was die de oorzaak van het geweld of was het beroep op de islam eigenlijk maar een holle frase? Ik heb onlangs de geschiedtheoretische perspectieven uiteengezet.
https://mainzerbeobachter.com/2015/04/30/de-grenzen-van-het-bloggen/
Vervang “islam” door RKK en je ziet waarom ik er, anders dan een Brague of een Van Vliet, weinig aandacht aan besteed.
@2: Dank voor je reactie
1) Ik werd ook meer getriggerd door jouw stukje.
2) Ik zeg: Het blijft fascinerend, hoe die Roomse kerk niet als levende geschiedenis, als levende Romeinse politiek, maar als religie wordt gezien. En vervolgens doe je precies dat – het beschouwen als religie en niet als politiek systeem – in jouw reactie. Interessant. (en je had de islam er niet bij hoeven halen)
Ik begrijp echt, heel serieus niet, hoe een historicus in alle ernst kan zeggen dat hij niet zo van overtuigd [is] dat de RKK vormend is geweest op onze cultuur. Maar het zal wel aan mij liggen. Ik ga dan maar wat anders doen vandaag. Doei… veel plezier bij de Romeinen.
De Romeinen moeten zich schamen, met hun slavernijverleden.
@4:
En Nederland niet???
Een stukje Nederlandse geschiedenis dat je blijkbaar over het hoofd ziet.
Dit leek toch een leuke discussie te kunnen worden. Toen kwam dit voorbij:
Stopped reading right there.
Er is een echt bestaand stukje Romeinse canon in onze eigen taal: de oude leenwoorden zoals kelder. Een overzichtje zou wel eens leuk zijn.
@6 Misschien meer een kwestie van semantiek? Wat is “vormend”?
Als ik van een afstandje kijk naar bijvoorbeeld Nederland en Ierland, Nederland en Spanje of Nederland en de Filipijnen dan vraag ik me toch ook af hoe vormend de RKK is geweest.
Maar ik ben dan ook geen historicus of theoloog, en misschien ben ik al Nederlander (en Brabander) blind voor hoe, naast de evidente culturele uitingen alom, de RKK bepalend is voor mijn doen en laten.
De reformatie heeft volgens mij een grotere culturele stempel op Nederland gedrukt, qua normen en waarden. Maar nogmaals, ik ben een leek.
@8: De reformatie heeft volgens mij een grotere culturele stempel op Nederland gedrukt, qua normen en waarden.
Dan kun je dus al niet meer zeggen dat de RKK geen invloed heeft gehad, nog los van het feit dat die RKK dus al 1000 jaar bezig was en invloed had. Het is geen semantiek, kom op zeg.
De RKK is vormend, of dat nu als weerstandsfactor of als directe actor is. Een politiek, die reactie geeft is ook vormend. Een historicus, die dat niet begrijpt of daar niet mee om kan gaan is het niet waard historicus genoemd te worden.
Vormend wil iig niet zeggen, dat iedereen naar de kerk rent om schietgebedjes te doen. /simpele zielen
Los daarvan, heb ik het over de RKK en haar politieke techniek die ze erfde van de Romeinen en die ze nu als erflater nog steeds gebruikt. Merk op, dat de RKK een formele plaats heeft in de moderne politiek. Ongewenst naar mijn mening, maar ze is er. En dat maakt het onderwerp van de Vaticaanse politiek actueel.
Een opmerking, zoals die Jona maakt in #2, is volstrekt ongepast. Vanuit historisch zicht, vanuit modern politiek zicht. Het is een domme opmerking.
@6
Ik denk dat Nederland een calvinistische cultuur heeft. Sober, ingetogen, hard werken in het zweet des aanschijns. Maar de cultuur in het zuiden van Nederland is al wat losser. De oude scheidslijn uit het Romeinse Rijk is in ons land nog zichtbaar.
Diezelfde scheidslijn zien we in Europa ook terug. De katholieke zuiderlingen zijn wat ‘losser’ dan het calvinistische noorden. Cultuur is lastig te benoemen, maar de grens van het Romeinse Rijk is nog zichtbaar. Niet zwart/wit uiteraard.
Merk in dit verband ook op dat in de RKK, de paus God’s plaatsvervanger is. Het (west) Romeinse Rijk heeft zich gewoon gehandhaafd. Met als uitzondering Polen en Ierland. En Groot-Brittannië wat als eiland een bijzondere plaats in neemt in Europa.