Beeldtaal is de overdracht van gedachten waarbij het geschreven woord – geheel of gedeeltelijk – vervangen is door beeld. In de maanden augustus en september publiceert Willem Visser (beeldend kunstenaar, psycholoog en tekstschrijver) op zaterdagochtend artikelen over beeldtaal aan de hand van voorbeelden uit kunst, psychologie en alledaagse waarneming.
Bij retorica denken we meestal aan het gesproken of geschreven woord. Maar beeldtaal kan ook retorisch gebruikt worden; het gaat dan om visuele overtuigingskracht. Daarbij spelen geloofwaardigheid, emotie en logica een rol.
Politici en beeldretorica
Politiek is doortrokken van retorica, al was het maar omdat politici geloofwaardig en betrouwbaar willen overkomen. Dat neemt niet weg dat ze soms een wat moeizame (of moet ik zeggen: creatieve?) relatie hebben tot de waarheid.
Ze willen mensen ook aanspreken op emotioneel niveau: ‘zie eens hoe aardig, grappig of slagvaardig ik ben.’ Verder moet de potentiële kiezer de boodschap meekrijgen die behalve op emotie, ook een beroep doet op de logica: de politicus zegt een oplossing te hebben voor de problemen van de kiezer. Met beelden is het moeilijk ingewikkelde verhalen te vertellen, maar ze leveren wel een belangrijke bijdrage aan de beeldvorming (image – imago).
Het is interessant te zien hoe dit tot uiting komt in hoe twee totaal verschillende persoonlijkheden als Donald Trump en Barack Obama zichzelf presenteren.
Ik kan die foto’s niet op deze site zetten. Voor je het weet heeft Sargasso een rekening van een Amerikaans fotoagentschap in de brievenbus vanwege een overtreding van het copyright. En dat kan flink oplopen.
U moet het dus doen met de links.
Guy next door
Ik ken Obama natuurlijk niet persoonlijk. Maar de indruk die je van hem krijgt is die van een redelijke, genuanceerde en capabele (maar misschien niet altijd even doortastende) president.
Hij schuwde het sentiment niet en had gevoel voor humor.
De beelden die we uit het Witte Huis te zien krijgen zijn gemaakt door een speciaal hiervoor aangestelde ‘hoffotograaf’, Pete Souza. Hier zien we het resultaat van deze samenwerking: de president rolt over het vloerkleed met een baby, speelt basketbal of drinkt een glas bier. Natuurlijk zitten er ook foto’s tussen met een serieus kijkende Obama aan de telefoon achter zijn bureau, of bij het ondertekenen van een document.
Wat echter overheerst is het imago van een ontspannen, goedlachse en bovenal menselijke president.
Een soort ‘girl next door’, maar dan toevallig in de gestalte van een donkere man.
De wereld volgens Donald Trump
Donald Trump is uit ander hout gesneden. In zijn wereldbeeld lijken nuanceringen en subtiliteit nauwelijks (of geen) rol te spelen. Gevoel voor humor of intellectuele diepgang weet hij goed te verbergen. Het is iemand die vooral bezig lijkt de ander te slim af te zijn en doortastendheid verwart met grofheid.
Foto’s van Trump laten een man zien die ‘in charge’ is, of in ieder geval die indruk wil wekken.
In die wereld is geen plaats voor nuance of relativering.
Welk beeld zien we op de foto’s die hij heeft laten maken van zijn gezin in zijn appartement in New York? Ze zijn hier en hier te vinden. In ieder geval overvloedig blad- en klatergoud, Korintische zuilen en een soort Louis XV-stijl meubilair. Met alles lijkt hij te willen zeggen: kijk maar eens, ik ben een succes. Groot succes!
Trappen en bordes – architectuur als retorisch decor
Architectuur kan als decor een bijdrage leveren aan retorische beeldvorming.
Stadhuizen, paleizen, musea; ze zijn vaak alleen toegankelijk met trappen. Opdrachtgevers doen dat niet voor niets. Het werpt namelijk een kunstmatige barrière op tussen het straatniveau en de wereld binnen waar regenten, vorsten of de hogere kunsten resideren.
Adolf Hitler wist de intimiderende werking van hoogteverschillen optimaal te benutten bij zijn buitenverblijf der Berghof op de Obersalzberg in Beieren.
Hier kwam je niet zo maar.
Ten eerste moest je uitgenodigd zijn. Even op eigen houtje bij der Führer langsgaan was nadrukkelijk niet de bedoeling. De gast diende je beneden in het dal te wachten op vervoer dat hem of haar langs een smalle, steile en bochtige weg naar boven bracht. Desoriëntatie was het doel.
Maar ook daarmee was de argeloze bezoeker er nog niet.
Achter de hoofdingang was een oprijlaan en stopte de auto onderaan een brede, steile trap.
Der Führer wachtte de gast op. Hij stond boven op het bordes als het om een minder belangrijk iemand ging, of halverwege, als de gast hem belang inboezemde. De totale enscenering had geen ander doel dan imponeren en iedereen die Hitler bezocht er zowel emotioneel als rationeel van te doordringen wie hier de baas was.
Chamberlain bezoekt Hitler in 1938
Bron: Wikimedia Commons by the German Federal Archive
Bordesscène
Het is overigens niet altijd handig wanneer de machtigste personages bovenaan de trap staan, ondanks dat dit de plek is waar de machtspositie het best tot uiting komt. Denk maar aan de traditionele bordesscene bij de presentatie van een nieuw kabinet door de koning of koningin.
In deze opstelling zouden vorst, premier en vicepremier(s) namelijk nauwelijks zichtbaar zijn. De overige ministers staan dan voor hun neus. Het zou een oplossing zijn als de vorst en de (vice)premier(s) boven op het platform staan en de rest beneden aan de trap. Maar blijkbaar past dit weer niet in de democratische traditie waarin de dienstdoende vorst niet bóven, maar naast (of tussen) het nieuwe kabinet wil staan.
Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Bordessc%C3%A8ne#/media/File:Kabinet_1971-07-06_-_SFA001006592.jpg
Collectie SPAARNESTAD PHOTO/NA/Anefo/Bert Verhoeff
Gaan of staan – subtiliteit van beeldretorica
Grote gebaren, ensceneringen met trappen en bordessen zijn mooi, maar beeldretoriek kan ook werken met kleine ingrepen en subtiele vingerwijzingen. De Russische schilder Ilja Repin (1844 – 1930) maakte ergens in de tachtiger jaren van de 19e eeuw een schilderij met als titel ‘Onverwacht Bezoek.’
Ilja Repin (1844 – 1930)
Onverwacht Bezoek (1884 – 1888)
Olieverf op linnen (160,5 x 167,5 cm)
Tretjakovgalerij, Moskou
We zien een man een kamer binnenkomen. Een oudere vrouw (de moeder van de man) staat op uit haar stoel. Aan tafel zitten twee kinderen, een jongen en een meisje, die iets aan het lezen waren. De jongen kijkt blij verrast, het meisje toont juist een angstvallige blik. Misschien herkent zij de man niet die zo plots binnenkomt of is zij bang voor hem? In het midden zit een vrouw (de echtgenote?) aan de piano. Wat zien we in haar blik? Niet alleen verbazing of verwondering. Het is bijna alsof zij een geestverschijning ziet. Haar hand klemt verbijsterd de stoelleuning vast.
Laten we beter naar de man kijken. Naar verluidt heeft hij een straf uitgezeten in Siberië. Hij betreedt het vertrek met schroom, houdt zijn pet een beetje onhandig in zijn linkerhand. Let vooral op zijn voeten. Gaat hij zijn linkervoet optillen om vooruit te lopen naar zijn moeder en huilend in haar armen te vallen of blijft hij staan? Maakt hij straks rechtsomkeer om langs de dienstbodes naar buiten te vluchten? We weten het niet. Iedereen mag zijn eigen vervolg op het verhaal verzinnen.
Door die voeten moest ik ineens aan een ander schilderij van Repin denken.
De vorstelijke pose
Ilja Repin (1844 – 1930)
Alexander III op het erf van het Petrovsky Paleis in Moskou (1885 – 1886)
Olieverf op doek (293 x 490 cm)
Tretjakovgalerij, Moskou
Op dit schilderij staat tsaar Alexander III (1845 – 1894) afgebeeld die landelijke districtshoofden ontvangt bij zijn paleis. Er staan veel mensen op het schilderij, maar het is duidelijk wie hier het middelpunt is. De tsaar staat in donker uniform pontificaal met het tegenlicht in het midden van het doek.
Alle blikken zijn op hem gericht, maar in tegenstelling tot de onverwachte bezoeker van het vorige schilderij kent de tsaar zijn plaats. Hij is duidelijk niet van plan ook maar een centimeter opzij te gaan.
Dit zien we aan de stand van zijn voeten.
Enigszins nonchalant rust zijn gewicht op het rechterbeen, terwijl het linker losjes voor evenwicht zorgt. Deze persoon gaat zich écht niet omdraaien om ervandoor te gaan. Hij staat alsof hij daar geplant is en indien nodig stapt hij ook even naar voren om zijn standpunt nader uit te leggen aan wie het nog niet helemaal begrepen heeft of het niet met hem eens is.
Alexander III komt niet met de pet in de hand nederig iets vragen. Hij staat breeduit en rechtop met de schouders naar achteren, de linkerarm strak langs het lijf, zijn rechter ter ondersteuning van zijn woorden. Zijn belangrijkheid wordt niet alleen door de centrale positie benadrukt, maar ook door het contrast van zijn donkere kleding tegen een lichte ondergrond. Daarbij is hij de enige persoon die aan het woord is; de rest luistert. Bovendien is hij – ook dit weer in tegenstelling tot de onverwachte bezoeker – extra ‘uitgelicht’, alsof Repin een spotje op hem heeft gericht.
Spiegelbeeld en tegenpolen
Qua lichaamshouding zijn beide mannen elkaars spiegelbeeld; terwijl ze in hun lichaamstaal twee tegenpolen vormen.
Een ander interessant retorisch detail is trouwens de zoon van de tsaar (Nicolaas II), die – met minder medailles en sjerpen behangen weliswaar – bijna een replica van de vader is. Daarmee ontstaat een beeldrijmpje met een impliciete boodschap: het voortbestaan van de dynastie.
Beeldrijmpjes vormden echter geen garantie voor de toekomst: die geschiedenis bleek zich in 1917 van impliciete boodschappen niets aan te trekken. Maar goed, dat is een heel ander verhaal…