Hans Overduin, auteur op Sargasso

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Kallemooi

10 juni 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

ACHTERGROND - Ik was in principe niet van de plan de geachte lezer weer lastig te vallen met een christelijke feestdag die zijn wortels schijnt te hebben in oeroude lente- en vruchtbaarheidsrituelen. Hoewel dit zo langzamerhand mijn stokpaardje is geworden – meer dan 50% van de wereldwijde volkscultuur en folklore is er mijn inziens op terug te voeren – kan ik het woord vruchtbaarheidsrite zo langzamerhand niet meer horen; ik ben tenslotte altijd op zoek naar iets nieuws.

Ik maak niettemin voor deze (tweede) pinksterdag één keer een uitzondering en wel omdat het een volstrekt uniek evenement in Nederland betreft en omdat dit evenement dit jaar een bedenkelijk jubileum viert: het wordt sinds vijf jaar serieus bedreigd. En niet door anti-Zwarte-Piet-demonstranten maar door al even subtiele dierenactivisten. Ik ga in deze column geen partij kiezen maar geef wel aan welke maatregelen de organisatoren hebben genomen om de veiligheid en het welbevinden van de haan, want daar gaat het hierbij om, zo goed mogelijk te verzekeren. Wij gaan het dus hebben over de viering met de merkwaardige naam ‘Kallemooi’ die elk jaar met Pinksteren op Schiermonnikoog plaatsvindt.

Het begin

Onze Waddeneilanden zijn relatief oud. Toen de kaart van de Zuiderzee er nog anders uitzag en er nog geen sprake was van een Waddenzee, bestonden deze ‘eilanden’ al. Helaas is van de vroegste geschiedenis weinig bekend. De naam Schiermonnikoog komt pas voor het eerst voor in een akte van Philips van Bourgondië uit 1440, al is bewoning van vroeger datum.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Dauwtrappen

3 juni 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

COLUMN - Het ‘dauwtrappen’, ook wel ‘dauwtreden’ (in het oosten van ons land) of ‘hemelvaren’ (in het westen) genoemd, is een seculiere gebeurtenis die in zijn bekende vorm (opstaan als de dauw nog op de velden ligt en dan op blote voeten door het bedauwde gras lopen) dateert uit pakweg de achttiende eeuw. De oorsprong ligt echter veel vroeger. Net als andere feesten die afhankelijk zijn van de jaarlijks verschuivende paasdatum, zoals Pinksteren (50 dagen na Pasen) en carnaval (40 dagen voor Pasen), valt Hemelvaart (40 dagen na Pasen) in de lente (mei of juni) en dat roept associaties op met oude lente- en vruchtbaarheidsfeesten, zo ongeveer mijn stokpaardje.

Het begin

Stokpaardje of niet, om een directe lijn te veronderstellen tussen het achttiende-eeuwse dauwtrappen en de Germaanse lente- en vruchtbaarheidsfeesten is logisch, maar er kan niets van aangetoond worden, afgezien van de retorische vraag of in het geheugen van de achttiende-eeuwers nog iets van een dergelijk Germaans feest was blijven hangen. Het is waarschijnlijk een construct uit de Romantiek.

In 1871 schreef onderwijzer en amateur-historicus Jan ter Grouw in zijn vuistdikke De volksvermaken in hoofdstuk 7:

Zonderling gebruik ! ’t herinnert ons aan het heenstromen onzer voorvaderen naar de heilige wouden om vreugde te bedrijven, nu eens op de algemeene godsdienstfeesten, dan weer op de bijzondere feestdagen van den beschermgod van gouw, heem, marke of dorp. Toen die wouden er niet meer waren, en ’t volk wel gekerstend maar niet veranderd was, bleven toch de oude gewoonten voortduren.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | De bloedprocessie van Brugge

27 mei 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

ACHTERGROND - Aanstaande donderdag 30 mei wordt de hemelvaart van Jezus Christus herdacht. Het is ook de dag dat in Brugge de Heilig-Bloedprocessie wordt gehouden waarbij een relikwie van het heilig bloed van Christus plechtig wordt rondgedragen. Dat gebeurt komende Hemelvaartsdag voor de tweehonderdste maal op rij. Op rij, want de traditie is al veel ouder en dateert uit de Volle Middeleeuwen, maar werd diverse keren onderbroken, onder andere door godsdienstoorlogen in de periode 1579 tot en met 1584. Het feit dat de Brugse Bloedprocessie sinds 2009 op de UNESCO-lijst van immaterieel cultureel werelderfgoed staat, doet vermoeden dat het hier om meer gaat dan een louter actueel religieus gebeuren.

Er zijn in de Lage Landen overigens nog meer steden met een Heilig Bloedprocessie, bijvoorbeeld: Meigem en Hoogstraten in België en Boxtel in Nederland. Maar die in Brugge is veruit de meest uitgebreide en spectaculairste.

‘Heilig’ of ‘Kostbaar bloed’

Met deze term wordt een reliek bedoeld dat volgens de overlevering van Jezus Christus afkomstig is. Het kan hierbij gaan om bloed van Jezus zelf, meestal bloed dat gevloeid is bij zijn kruisiging (eerstegraads reliek) en afkomstig uit Jeruzalem of een andere plaats uit het Heilige Land, dan wel wijn die volgens de katholieke traditie bij de eucharistie verandert in het bloed van Christus (tweedegraads reliek). Hiermee moet wel iets bijzonders gebeurd zijn (een mirakel). Voorbeelden van zulke eucharistische wonderen zijn het Heilig Bloed te Lanciano en het bloedwonder in Boxtel in 1380, waaruit de zojuist genoemde processie aldaar is ontstaan. Deze eucharistische bloedmirakels komt men in grote getale tegen, in tegenstelling tot de eerstegraads bloedrelieken. Omdat Jezus bij het Laatste Avondmaal de aldaar genuttigde wijn zijn bloed – althans het ‘bloed van het verbond’ – noemt, hebben verhalen over het Heilig Bloed ook vaak met de Heilige Graal te maken, maar dit is een apart en bijzonder complex verhaal.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Een middeleeuwse wereldkroniek

20 mei 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

COLUMN - In de Romeinse tijd en gedurende Middeleeuwen werden gebeurtenissen en historische feiten chronologisch genoteerd in zogenaamde annalen, de libri annales. Deze jaarboeken waren thematisch van opzet. Ze behandelden bijvoorbeeld ontstaansgeschiedenissen van Rome en andere Italiaanse steden, of later de stichtingsgeschiedenissen van kloosters. Naast deze specifieke thema’s werden gebeurtenissen als natuurrampen en oorlogen beschreven. Vanaf de achtste eeuw n.Chr. werd de inhoud uitgebreider en ontwikkelden de annalen zich tot kronieken.

Wereldkronieken

Vanaf de Late Middeleeuwen en met name na de uitvinding van de boekdrukkunst ontwikkelde zich een specifiek soort kroniek: de wereldkroniek. Deze heeft twee hoofdeigenschappen: ze bevatten stukken geschiedschrijving die uit de hele (toenmalig bekende) wereld afkomstig zijn en soms zelfs een poging tot een integrale geschiedschrijving, en ze laten de geschiedenis beginnen bij Adam en Eva of soms de geboorte van Jezus Christus. Na de eerste helft, in wezen een parafrase van de Bijbel, gaat het verder met de geschiedenis van Byzantium, de opvolger van het oorspronkelijke Romeinse Rijk.

De wereldkronieken werden in de regel geschreven in opdracht, waardoor de inhoud niet bepaald objectief en genuanceerd is: vaak diende de opdrachtgever goed uit de verf te laten komen. Ook werden ze in de regel in het Latijn geschreven, maar ze werden al snel vertaald, soms door dezelfde schrijver, en uitgegeven als incunabel (wiegendruk), met wel of niet met de hand ingekleurde illustraties.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Een verdronken klooster

29 april 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

ACHTERGROND - Het IJsselmeer is historisch gezien één van de interessantste gebieden van Nederland. Rond 500 vóór Christus was het niet meer dan een binnenwater dat bekendstond als Flevomeer. Een groot deel van wat nu water is was destijds land, al bestond het voor een groot deel uit veengronden. Toen de Friezen die in de Middeleeuwen afgegroeven, ontstond een opening, het Vlie, waardoor het zeewater, geholpen door een stijging van de zeespiegel tijdens het Middeleeuws klimaatoptimum, het gebied kon binnenstromen en veel land blank kon zetten. De binnenzee kwam nu A(e)lmere te heten. Later sloeg het water middels diverse vloeden met vernietigende kracht toe en kwam het water Zuiderzee te heten, tot het uiteindelijk na vele eeuwen in 1933 werd getemd door de Afsluitdijk en het IJsselmeer werd genoemd.

In mijn blog van 11 februari j.l. schreef ik al over hoe een compleet eiland (Nagele) in die tijd onder de zeespiegel verdween. Het land dat overspoeld werd was dun bevolkt, maar van de dorpjes is niets teruggevonden en alleen een paar namen zijn in documenten overgeleverd: Espele, Tollebeek, Luttelgeest, Marenesse, Sevenhusum, Lemmerbroek, Kunresyl, Sileham, Ruthe, Algoterp en nog een paar meer, met dank aan het negende-eeuwse klooster Sint Odoluphus te Stavoren dat al deze namen geboekstaafd heeft, maar over dit klooster straks meer.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Notre-Dame: middeleeuwse wetenschap, muziek en legenden

22 april 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

Ik ben altijd geneigd de Notre-Dame van Parijs in kwantitatieve en niet in kwalitatieve termen te beschrijven. De kerk mag dan een uniek voorbeeld zijn van vroeg-gotische bouwkunst, verder is alles gewoon alleen maar groot. De kerk zelf is groot, het hoofdorgel is groot maar klinkt niet echt mooi en er is in de loop der tijd het nodige aan gesleuteld, net als aan de kerk zelf.

In 1845 heeft de thans omstreden architect Eugène Viollet-le-Duc de kathedraal volgens de mode van die tijd behoorlijk opgeleukt, bijvoorbeeld met de vieringtoren, de ‘Flèche’, die bij de recente brand zo dramatisch brandend neerstortte en die tot mijn persoonlijke voldoening niet als zodanig herbouwd zal worden.

Daarnaast is de Notre-Dame naast een enorme toeristische trekpleister (gemiddeld 10 miljoen bezoekers per jaar) symbool van Parijs – alsof de Eiffeltoren nooit gebouwd is – of zelfs van geheel Frankrijk, een stuk Frans chauvinisme waar wij Nederlanders, op de francofielen na, toch weinig mee hebben. Er zijn diverse kerken in Parijs en kathedralen in Frankrijk die als gebouw fraaier en interessanter zijn en belangwekkender kunstschatten en orgels bevatten. Voor mij schuilt de waarde van de Notre Dame van Parijs in heel andere dingen en daarvoor ga ik terug naar zijn tijd van ontstaan, de Middeleeuwen.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Middeleeuws recht en de ‘Sachsenspiegel’

15 april 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

ACHTERGROND - Wat is recht?

Over wat ‘recht’ in de zin van ‘rechtspraak’ is en hoe het gehanteerd moet worden valt een behoorlijke boom op te zetten, iets wat men in de discipline die ‘rechtsfilosofie’ heet dan ook doet. Wat men onder ‘recht’ verstaat is tijd-, plaats- en cultuurgebonden. Je hoeft het begrip ‘sharia’ maar te laten vallen en zowel voor- als tegenstanders zijn meteen klaar wakker. En wordt met een volksgericht ook recht gedaan?

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd door de bezetter in Nederland ook ‘recht gesproken’, wat door de gemiddelde Nederlander echter niet als ‘recht spreken’ ervaren werd. Anderzijds zijn er door diezelfde bezetter wetten en regels geïntroduceerd die na de bevrijding bewust niet werden afgeschaft. ‘Recht’ is dus een relatief begrip.

Bijna iedereen in Nederland zal als individu weleens te maken hebben gehad met de rechtspraak, al was het alleen maar in verband met een verkeersboete die men ‘heeft laten voorkomen’. Als vervolgens de boete door de rechter gegrond wordt verklaard, resulteert dat meestal in een minachtend gesnuif van de wetsovertreder, niet alleen omdat de gemiddelde aangeklaagde vindt dat hij of zij per definitie gelijk heeft, maar ook ‘omdat er recht is gedaan’ op basis van een wet die door een externe instantie is opgelegd, ook in een democratische rechtsstaat als Nederland.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed Volk | De zeemeermin van Fiji – achtergronden bij een broodjeaapverhaal

8 april 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

ACHTERGROND, LONGREAD - De zeemeermin is waarschijnlijk het meest aansprekende zo niet populairste fabelwezen dat er bestaat. Net als de centaur is het een ‘androcefaal’, half mens half dier, maar in tegenstelling tot de mythische centaur (al komt de Fenicische visachtige godin Atargatis als mythisch wezen een eind) vindt de zeemeermin haar oorsprong hoogstwaarschijnlijk in onjuiste waarnemingen van de doejong of Indische zeekoe, één van de zeedieren die vroeger door vissers en zeelieden aangezien werd voor een vreemdsoortig creatuur dat nu eenmaal thuishoorde in de chaos die oceaan heet. Daarnaast bestaat er ook nog de ichtyocentaur (vissencentaur), maar dit terzijde.

Hoewel al in de 16e eeuw anatomisch redelijke correcte afbeeldingen van zeekoeien bestonden – bijvoorbeeld van Guillaume Rondelet in zijn vissenboek van 1558 – bleek het geloof in zeemeerminnen hardnekkig.

In de romantische 19e eeuw maakte men het helemaal bont toen er verhalen opdoken over zeemeerminnen die op een rots aan de kust bevallig hun haren kamden, zoals in 1809 toen de Schotse miss MacKay voor de kust van Caithness een zeemeermin waarnam die haar kapsel aan het bijwerken was, hetgeen bevestigd werd door de plaatselijke schoolmeester Munro die het voorval vermeldde in een brief aan de respectabele krant The Times, die het bericht zonder schroom plaatste.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed Volk | De Golem – een inventarisatie

1 april 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

ACHTERGROND - In het verlengde van mijn laatste blog over bezielde materie, hierbij het verhaal van de Golem, de uit klei geformeerde kunstmens, leven ingeblazen middels de scheppingskracht van de Godsnaam. Het bekendst is ongetwijfeld de Golem van Praag, maar het fenomeen is ouder en vooral complexer. Om te spreken van een archetype gaat mij te ver, maar van een topos of motief is hier zeker sprake.

De Golem kent drie tradities: de oorspronkelijke legenden, de orale traditie en de literaire traditie met als hoogtepunt de gelijknamige roman van Gustav Meyrink (1915). Ook kent de Golem diverse functies: van persoonlijke hulp tot verdediger van de gettojoden. De ontwikkeling van Middeleeuwse legende naar literaire traditie is vergelijkbaar met dat van een ander bekend motief: ‘Ahasverus’ of ‘De wandelende Jood’, maar heeft daar verder niets mee te maken. ‘De wandelende Jood’ is geen Joods maar een christelijk motief dat vergelijkbaar is met ‘De Vliegende Hollander’. Daarover in een later blog, niet voor niets vlak na 4 mei.

Etymologie en kabbalistische achtergrond

Een afgeleide vorm van de betreffende Hebreeuwse stam komt voor het eerst voor in één van de psalmen: het 16e vers van psalm 139: גלמי (golmi), het vers dat zowel in de NBG- als in de NBV vertaald wordt met “Uw ogen zagen mijn vormeloos begin”. ‘Golem’ verwijst dus naar vormeloos, ruw materiaal. In de vroeg-middeleeuwse Babylonische Talmoed is de betekenis geëvolueerd naar ‘onvoltooide schepping’. De Kabbala put voornamelijk uit de Talmoed. De Golem heeft een onverbrekelijke link met de Kabbala, vandaar dat alle Golem-verhalen doortrokken zijn van mystiek en magie.

Goed volk | Bezielde materie

18 maart 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

ACHTERGROND - Dat de mens een ziel heeft, staat over het algemeen buiten kijf. Aansluitend kan dan de vraag gesteld worden wat een ziel is en wat het essentiële verschil is tussen ziel en geest. Mensen die van mening zijn dat er überhaupt een verschil is wijzen er op dat de geest een functie van het bijbehorende lichaam is en dat een ziel een afzonderlijke entiteit is en het eigenlijke bewustzijn. Materialisten beweren dat de ziel niet bestaat en dat de geest de bron van het bewustzijn is en derhalve met de dood de betreffende mens ophoudt te bestaan.

Om het nog complexer te maken zijn er ideeën dat de mens meerdere lichamen heeft: een zuiver materieel zij het organisch lichaam en een onstoffelijk etherisch lichaam. Rudolf Steiner onderscheidde zelfs meerdere etherische lichamen. In dit blog gaan we noodgedwongen uit van de aanname dat de ziel een afzonderlijke entiteit is, anders wordt het onderwerp onbespreekbaar. Over de ziel is het nodige gefilosofeerd en in religies geopenbaard, maar dat valt buiten het bestek van deze blog.

Experimentele wetenschap aangaande de ziel kan niet worden beoefend (of het moet in verband met z.g.n. ‘bijna-doodervaringen’ zijn), aangezien de ziel zich samen met al het buiten-materiële onttrekt aan de huidige wetenschapscriteria die uiteindelijk begrensd worden door onze zintuigen en denkvermogen. Materialisten trekken gemaks- en veiligheidshalve dan ook de conclusie dat de ziel niet bestaat. Dat in de discussies ‘ziel’ en ‘geest’ vaak door elkaar worden gebruikt, maakt het geheel er niet transparanter op.

Goed Volk | De basilisk van Warschau

11 maart 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

ACHTERGROND - De basilisk is een vanwege zijn kwaliteiten nogal angstaanjagend fabeldier waarvan men tot ver in de Late Middeleeuwen en zelfs in een paar eeuwen daarna geloofde dat het echt bestond. Dat het geloof in dit ondier zo lang heeft stand gehouden komt voornamelijk doordat het voorkomt in de bijbel en wel in de Nederlanden in de 17e eeuwse Statenvertaling die op zijn beurt zwaar leunt op de Deux-aesbijbel uit 1562.

In die tijd had men geen enkele moeite met het bestaan van dit soort wezens. De vertaling van het Hebreeuwse woord צפע is tot op heden niet volledig duidelijk, maar heeft te maken met het verbum ‘sissen’. De statenvertalers hebben om hun ampele redenen dit woord uit Jesaja (vier keer) en Jeremia (een keer) vertaald met ‘basilisk’.

In latere vertalingen, als de basilisk letterlijk naar het rijk der fabelen is verwezen en de kennis van het Hebreeuws is toegenomen, wordt het Hebreeuwse begrip vertaald met termen als ‘serpent’ of ‘giftige slang’ en de vertaling met ‘basilisk’ als foutief of ongelukkig beschouwd, net als bijvoorbeeld een Hebreeuws woord dat met ‘eenhoorn’ was vertaald.

De Nieuwe Bijbelvertaling uit 2004 heeft het gewoon over ‘slang’ of ‘adder’. Dat de Joden uit de tijd van de twee genoemde profeten (op zijn vroegst rond 750 v. Chr.) de basilisk hebben gekend is overigens niet geheel uit te sluiten aangezien het dier al in het oude Egypte bekend was.

Goed volk | De Schwäbisch-Alamannische Fastnacht

4 maart 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

Wereldwijd, maar ook binnen de werelddelen zelf, bestaan er diverse carnavalstradities, elk met hun eigen kenmerken en zwaartepunten. In Noordwest-Europa kennen we er drie, met daarbinnen talrijke regionale en plaatselijke varianten:

de Bourgondische traditie in Noord-Brabant, delen van Gelderland, Zeeuws-Vlaanderen en delen van Zuid-Beveland,
de Rijnlandse traditie in Limburg, delen van Oost-Brabant en het westen van Noordrijn-Westfalen,
de Schwäbisch-Alemannische Fastnacht in het zuiden van Duitsland en delen van de Alpenlanden.

Het Bourgondische carnaval komt het meest overeen met wat met name noorderlingen zich voorstellen bij het begrip ‘carnaval’; bij de Rijnlandse traditie komt het hele woord ‘carnaval’ al niet meer voor. In Limburg heet het ‘vastelavond’ of ‘vastenavond’, in Duitsland spreekt men o.a. van Fastnacht of Fasching.

De Schwäbisch-Alemannische Fastnacht (voortaan: SAF) is wellicht de interessantste van de drie. In de SAF-traditie komen de wortels van de voor-christelijke voorjaarsfeesten met hun vruchtbaarheidsrituelen nog regelmatig aan de oppervlakte. Sommige uitdossingen met duivelse maskers, koebellen en kettingen, die vooral voorkomen in het Zwarte Woud, Neurenberg en Zwitserland, doen denken aan Krampus en Kukeri, figuren uit de oude ‘sinterklaasfeesten’ uit de Alpenlanden, die onmiskenbaar hun wortels in vruchtbaarheidsriten hebben

We mogen echter geen overhaaste conclusies trekken en doen of het allemaal één pot nat is, want zo simpel ligt het niet. Om Theo Meder in een ironisch bedoelde doch zinnige FB-post te citeren: “De hele winter was in feite één groot vruchtbaarheidsritueel”.