Felix Rottenberg

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

Op eerste kerstdag hoorde ik de stem van de majesteit uit de krakende radio van een ouderwetse Volvo. Er was, zoals elk jaar, hard gewerkt aan haar speech. Heel wat hooggeplaatste heren schrijven eraan mee, onder wie Herman Tjeenk Willink, de vicepresident van de Raad van State.
Maar Beatrix herziet de laatste versie hoogstpersoonlijk. Anders dan de troonrede is de kersttoespraak namelijk een persoonlijke boodschap van het staatshoofd. Eigenlijk is het een chique, gesproken column, met bespiegelingen over de toestand van de wereld. Dus liggen er onvermijdelijk politieke boodschappen in verborgen.
Om ophef te voorkomen, is alles gewikt en gewogen, alsof een extra vernislaagje over de tekst is gesproeid. En dan leiden de stem en de articulatie van de koningin de aandacht nog weer eens af van de gezwollen zinnen.
Maar toen Beatrix de lijfspreuk van Het Parool citeerde – Vrij, Onverveerd – was ik meteen bij de les: het vraagstuk van de vrije meningsuiting mocht op behandeling rekenen!
Dat roept nieuwsgierigheid op, want het is de laatste jaren een beladen kwestie. Schrijvers als Harry Mulisch, de filmer Eddy Terstall en cabaretier Hans Teeuwen hebben grote bezorgdheid geuit over de zelfcensuur, de angst die soms het vrije debat lijkt te verstikken.
Premier Jan Peter Balkenende heeft nooit op die ongerustheid gereageerd. Integendeel, in zijn half oktober gepubliceerde brievenbundel Aan de kiezer verwijt hij de culturele en intellectuele elite bijna nihilisme omdat zij zich afzijdig zou houden in het maatschappelijke debat.

Dat maakt de gekuiste interventie van de majesteit nog interessanter. Want in besloten bijeenkomsten op Paleis Noordeinde wordt geregeld van gedachten gewisseld over die bedreiging van het vrije debat. Kunstenaars en wetenschappers worden door de koningin letterlijk uitgehoord, ook in de marge van bijeenkomsten van het Prins Claus Fonds. Dat zijn geen vrijblijvende discussies en ze moeten haar ongetwijfeld bruikbare gedachten voor haar kersttoespraak hebben opgeleverd.
Een typische Beatrix-formulering, ‘elk woord moet bedacht zijn op een wederwoord’, vormde de opmaat tot een stevige uitspraak: “Een recht om te beledigen bestaat dan ook niet.” Elkaar ontzien, zegt de koningin, is niet laf, maar een teken van beschaving. Want wie anderen beschimpt, verliest zelf geloofwaardigheid.

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

Als het Koninklijk Huis Nederland net zo zou besturen als de Jordaanse koninklijke familie dat pleegt te doen, dan zou Herman Wijffels al jaren de onbetwiste premier zijn van een aan de koningin loyale regering. Beatrix zou met Wijffels een kosmopolitische koers hebben ontwikkeld, helemaal in de geest van Prins Claus, wat van Nederland een permanente, opvallende deftige activist zou maken in de coulissen van de wereldpolitiek.
Wijffels is een radicaal denkende man, beslist progressiever dan Wim Kok. Als hij destijds geen voorzitter van de Sociaal-Economische Raad was geweest, had hij waarschijnlijk bedankt als lid van het CDA toen Jan Peter Balkenende in 2003 een harde, rechtse koers inzette. Daar was Wijffels erg ongelukkig over. Hij zei niets, maar op zijn kamer bij de SER zat hij zich maanden te verbijten.
De onervaren premier Balkenende belde de SER-voorzitter nooit. De Zeeuwen spraken elkaar zelden, eigenlijk alleen tijdens officiële recepties en een enkele keer in het Torentje, als Wijffels audiëntie had gevraagd om een SER-advies toe te lichten.

Meteen na de verkiezingen heeft directeur van het kabinet van de koningin Washington gebeld, om te informeren of Wijffels in weerwil van zijn verplichtingen bij de Wereldbank beschikbaar was voor een volgende fase in de kabinetsformatie. Dat was natuurlijk geen enkel probleem, omdat je als toezichthouder bij de wereldbank een veredeld soort klassenvertegenwoordiger bent van een groep donorlanden. Een wereldbaan, je reist, studeert en inspecteert; twee maanden afwezigheid valt nauwelijks op.
Lange mannen zoals Wijffels, Job Cohen en vroeger Barend Biesheuvel hebben door een vertraagde tred in hun pas, presidentieel gezag. Ze nemen niet meteen het woord, observeren eerst het gezelschap. Als Wijffels spreekt, doet hij dat met een fluisterende, diepe stem.
Sommigen noemen de nieuwe informateur een halve mysticus. Hij denkt in grote stappen, jaren vooruit. Hij is eigenlijk de geestelijk rentmeester van de natie, die tijdens de kerstdagen met potlood in een schriftje de zeven hoofdpunten van een regeerakkoord alvast opschrijft.

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

De kracht van Jan Peter Balkenende manifesteert zich in kleine gezelschappen. Als secretaris van belangrijke CDA-beleidscommissies leerde hij in de jaren negentig de techniek van de timing in de binnenkamer van de macht. Wat is het geschikte moment om toe te slaan met een tekstcompromis of een laatste bod? Wanneer laat je je tanden zien met een luid en duidelijk ‘nee’?
Hierin lijkt Balkenende meer op Wim Kok dan op Ruud Lubbers. Kok kon ook lang wachten, zwijgen en uiteindelijk onverbiddelijk zijn. Balkenende is nóg meer een stille, gesloten pseudo-autist.

Zijn optreden in de Kamer wil maar niet indrukwekkend worden; het lukt hem bijvoorbeeld nog steeds niet zijn gezag te doen gelden met een geïmproviseerd betoog over staatsrecht en de scheiding der machten. Maar het deert hem niet. Je ziet hem denken: laat ze maar schuiven, terwijl hij in de ministersbanken stug naar zijn Blackberry staart. Want hij heeft een eindbod in zijn achterzak.
Dat hebben ze bij de VVD deze week aan den lijve ondervonden. Rasonderhandelaar Gerrit Zalm zag woensdagavond in de Trêveszaal hoe Balkenende opeens op het punt stond af te hameren, met de conclusie dat de VVD het kabinet moest verlaten.
Dat zou een abrupt en roemloos einde hebben betekend van Zalms succesvolle ministerschap. En dus werd ten laatsten male geschorst en accepteerde het VVD-smaldeel in het kabinet de vernederende oplossing voor de Verdonk-crisis.

Bij de PvdA realiseren ze zich nog helemaal niet wat hun boven het hoofd hangt. In een coalitie met de ChristenUnie, de PvdA en het CDA heeft het CDA het volle overwicht. Op grond van de zetelverdeling in de Kamer mag de partij meer ministers leveren dan de ChristenUnie en de PvdA samen. Dat geeft Balkenende alle gelegenheid zijn binnenkamervergadertechniek toe te passen en de PvdA met subtiele vernederingen in grote problemen te brengen.
Kan dat ondervangen worden met een slim regeerakkoord? Niet als de informatie het karakter van de laatste weken houdt. Wouter Bos verloor toen het initiatief en dat is precies de reden waarom het CDA de lijzige informateur Rein Hoekstra prefereert. Bos had het nakijken toen Hoekstra Balkenende en Jan Marijnissen stimuleerde elkaar uit te sluiten.

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

Tijdens een dinertje met een paar prominente PvdA-dissidenten heeft informateur Rein Hoekstra zich vorige week al laten ontglippen dat een coalitie van CDA, PvdA en SP echt nog een brug te ver is. Wie je van het CDA ook spreekt, zodra het over de SP gaat, trekken ze scheve gezichten. Ze zijn het eens met Gerrit Zalm, die daags na de verkiezingen de club van Marijnissen voor anarchisten uitmaakte.
Dat is een wel erg slordige typering van voormalige maoïsten, die grote angst voor de SP verraadt. Nergens anders in West-Europa is de laatste tien jaar een links populistische actiepartij zo ver gekomen. Het wordt griezelig gevonden, de onstuitbare organisatiekracht van de Socialistische Partij, men snapt er niets van, ook omdat de SP soms doet denken aan een succesvol familiebedrijf met sektarische trekjes.

Ik stuurde een verlichte CDA’er in een adviescollege van de staat een exemplaar van De Socialisten – achter de schermen van de SP, het boek dat Rudi Kagie in 1994 schreef over de opmars van de partij (er wordt binnenkort een herdruk van uitgegeven). Op het begeleidende kaartje schreef ik: ‘Ga hoffelijk om met uw vijand, leer hem beter kennen!’
Het bleef akelig stil, dus belde ik na een week op. Toen werd mij duidelijk dat de CDA-top Wouter Bos heel langzaam aan het losweken is van zijn voornemen niet zonder de SP te regeren. Balkenende wil onder geen beding een kabinet met sociaaldemocraten en socialisten. Dat ervaart hij als een gijzeling.

Balkenende is van alle confessionele premiers van na de oorlog – voor hem waren dat Beel, de Quay Marijnen, Cals, Zijlstra, de Jong, Biesheuvel, Van Agt en Lubbers – de conservatiefste. Zijn nederlaagoverwinning sterkt hem in zijn onverzettelijkheid. Maar het getuigt van oud denken om aan een verkiezingsuitslag niet een morele plicht te ontlenen en ongebruikelijke regeringscombinaties te onderzoeken.
Deze verkiezingsuitslag uitslag vraagt om convergentie: de grote partijen moeten werkelijk bereid zijn tot een uitruil te komen en elkaar herkenbare successen gunnen. Maar dat vereist een andere manier van onderhandelen.

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

De opdracht aan minister Rita Verdonk voorlopig geen uitgeprocedeerde asielzoekers uit te zetten, heeft grote politieke betekenis. Het laat zien dat in de nieuwe Tweede Kamer een krappe maar unieke meerderheid is, zonder het CDA, die de sociaalrechtvaardige as genoemd kan worden. Dit zet druk op de kabinetsformatie.

Het heeft in CDA-kringen de vreugde over de verkiezingsuitslag behoorlijk getemperd. Ongemak is ervoor in de plaats gekomen, en onzekerheid. CDA’ers in de Raad van State en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid schieten hun collega’s van de PvdA aan: “Wij zullen het in hoge mate samen moeten doen, dat is belangrijk om vast te stellen, toch?” Heel lastig, heel moeilijk, noemen CDA’ers een coalitie met de SP. Zo’n kabinet brengt geen stabiliteit, vinden ze, alleen al door het bekrompen denken van de SP over Europa en de internationale verhoudingen.

Iedereen kijkt de kat uit de boom. PvdA en SP hebben informeel nog geen diepgaande gesprekken gevoerd. Op een vrolijke manier ontlopen zij elkaar.

De vraag is: hoe ver reikt de moed van Wouter Bos en Jan Marijnissen? De SP-leider beschikt over een uitstekende kennis van de politieke geschiedenis van de laatste dertig jaar. Hij zal zich maar al te goed herinneren hoe D66 na de comeback van Hans van Mierlo altijd de verliezende partij was in kabinetsformaties.

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

Volgens Ed Nijpels, ooit politiek wonderkind, inmiddels alweer dertig jaar beroepspoliticus, heeft de kiezer woensdag een ravage aangericht. Deze opmerking typeert de angst van bestuurders en regelaars voor nieuwe verhoudingen in de politiek.

De uitslag dwingt de drie grote verliezende partijen – CDA, VVD en PvdA – tot atypisch denken en handelen, maar ze zullen proberen dat zo lang mogelijk uit de weg te gaan. Premier Jan Peter Balkenende bewees dat woensdagavond al in het slotdebat, toen de lijsttrekkers van de grootste partijen hun conclusies over de uitslag uitwisselden. Hij stikte bijna van blijdschap terwijl hij een dubbele nederlaag had geleden.

Merkwaardig dat de premier op zo’n moment niet aanvoelt wat zijn rol moet zijn: dat hij als staatsman een analyse ten beste moet geven waarmee hij boven de partijen uitstijgt en een eerste voorzet geeft voor genereuze onderhandelingen. Het contrast met Jan Marijnissen viel des te meer op, omdat de SP-leider hoffelijk reageerde op de overwinning van Geert Wilders, en duidelijk maakte dat hij de doorbraak van de Partij van de Vrijheid zeer serieus neemt.

Dit zijn momenten waarop het karakter van een politiek leider echt zichtbaar wordt. Mark Rutte gedroeg zich allerminst als een vrijdenkend mens. Zijn aanval op Wilders was onbenullig. Kennelijk was dat voor hem de enige manier om zijn grote probleem met Rita Verdonk te verbergen. Maar als hij dat niet dapper oplost, gaat hij grote vernederingen tegemoet.

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

De naïviteit van de Nederlandse sociaaldemocratie kent een lange geschiedenis. Toen tijdens de roemruchte novembermaand van 1918 de revolutie door Europa waarde, dacht de leider van de Sociaal Democratische Arbeiderspartij, Pieter Jelles Troelstra, dat een democratische revolutie ook in Nederland mogelijk was. Zijn droom duurde niet langer dan een avond.

Bijna zestig jaar later won Joop den Uyl, minister-president van het progressiefste Nederlandse kabinet ooit, glorieus de verkiezingen. Hij vergat echter de zetels ter rechterzijde te tellen: CDA en VVD beschikten samen over een krappe meerderheid. Deze naïviteit had grote gevolgen: Den Uyl verloor de formatie en kwam nooit meer terug als premier.

Toen Wouter Bos vorig jaar het PvdA-congres meedeelde dat hij premier wil worden, sprankelde de naïviteit opnieuw. Realiseerde Bos zich de consequenties van zijn provocatie? Voor de Machiavellisten bij het CDA was dit in elk geval het sein voor een meedogenloze stop-Wouter-strategie.

Een paar maanden eerder had Hans Hillen, oud-politiek redacteur van het NOS Journaal en voormalig CDA-Kamerlid, de partijtop van het CDA al in een geheime notitie gewezen op de kwetsbaarste kant van Bos. Volgens Hillen had Bos een klassieke beginnersfout gemaakt: hij was te laat begonnen met de programmatische hervorming van de PvdA.

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

In Frankrijk mag drie dagen voor de verkiezingen geen peiling meer gehouden worden. Dat wekt in elk geval de suggestie dat de kiezer nog even de kans krijgt op eigen kracht tot een keuze te komen.
Wat mij betreft stoppen de peilingen morgen. Het is mooi geweest, we kennen de trends nu voldoende. Maar dit is natuurlijk een onhoudbare opvatting, omdat de politieke en journalistieke professionals aan peilingen verslaafd zijn. De grote partijen kennen zelfs hun eigen dagelijkse track-polls, waarvan de uitkomsten vergeleken worden met de laatste bevindingen van Maurice de Hond en NSS-Interview.
Bij twijfel wordt een extra focusgroep bijeengeroepen, vooral om te meten of de ik-weet-het-nog-niet-kiezers kleur beginnen te bekennen. Deze groep twijfelaars is groter dan ooit, zeker dertig procent van de kiezers heeft nog geen echte keuze gemaakt. Daar worden campagneadviseurs zenuwachtig van, vooral bij de VVD en de PvdA.
Het valt op aan Mark Rutte, die aan de leiband loopt van spindoctors. In een vertwijfelde jacht op conservatieve kiezers gooit hij zijn vooruitstrevend getinte liberalisme te grabbel.

Toen Rutte vier jaar geleden als een onbevangen persoonlijkheid zijn entree maakte in de VVD, verschilden zijn denkbeelden over integratie niet veel van die van Rob Oudkerk. Nu zegt hij dat de Europese Unie de onderhandelingen over toetreding van Turkije moet stopzetten, wat helemaal niet strookt met het eerder door hem getoonde begrip voor de positie van Turkije. Rutte, gekweld door onzekerheid, laat zich op sleeptouw nemen door de diehards van zijn campagnemachine. Dat zal hem electoraal grote schade berokkenen.
De Engelse historicus Tony Judt beschreef vorige week treffend waarom de nu aantredende politieke generatie aarzelende leiders heeft: ze groeiden op in een stabiel Europa en zijn daardoor niet in staat echte risico’s te nemen en moedig politiek leiderschap uit te oefenen. Rutte is daar het duidelijkste voorbeeld van, maar ook Wouter Bos heeft er soms last van.

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

Het is een veelgehoorde verzuchting: de discussies tussen lijsttrekkers verzanden deze weken te vaak in geleuter en raken de grote vragen niet. Dan wordt gedoeld op kwesties als de toekomst van Europa, de rol van Nederland bij terrorismebestrijding en vredeshandhaving in de wereld en de vraag of de verzorgingsstaat de komende jaren definitief wordt verdrongen door de neoliberale ministaat. Soms wordt het even aangestipt, maar in ‘vier maal tien minuten’-debatjes – zoals afgelopen vrijdag bij RTL 4 – tussen Bos en Balkenende is dat onmogelijk. Het is tamelijk absurd dat de publieke omroep geen tijd durft vrij te maken voor een serie lange debatten over de morele en ideologische kwesties die politici moeten bezighouden.

Ik zou het graag zien: debatten zonder haast, tijdsdruk en zonder gespreksleider. Wat gebeurt er als Balkenende en Bos twee uur ongestoord voor de camera’s met elkaar van gedachten kunnen wisselen?

Zijn ze in staat de standaardzinnen en -voorbeelden terzijde te schuiven en bereid elkaar intensief te bevragen om erachter te komen waar hun verschil in denken werkelijk op berust? Het zal, meer dan tot nu toe, het inzicht opleveren dat CDA en PvdA er in dit eerste decennium van deze eeuw wijs aan doen niet samen een regering te vormen.

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

Wat moet Wouter Bos doen, nu JanPeter Balkenende blijft stijgen in de peilingen en blaakt van het zelfvertrouwen? Tot zichzelf komen door meteen de methode-Bolkestein in te voeren. Bij de verkiezingen van 1998 onttrok de VVD-leider zich aan het campagnegewoel. Hij ging elke ochtend tennissen en af en toe het land in voor een redevoering.

Bos moet het canvassen in rood windjack aan de Kamerleden overlaten en vaker thuis blijven; zijn kinderen kunnen hem nu het beste adviseren. Afwassen, naar Broek in Waterland fietsen, mobiele telefoon uit, uren muziek draaien, tussen de middag een lichte pasta maken, een hazenslaapje doen en rond theetijd afspreken met René Cuperus.

Van de kleine groep adviseurs rondom Bos is Cuperus de origineelste denker. Hij werkt al jaren bij de WBS, het wetenschappelijke bureau van de PvdA, en hij durft onaangename standpunten in te nemen. Hij pleitte al voor het vertrek van Ad Melkert, voor een moreel getinte politieke agenda en een subtiele populistische koers van de PvdA. Cuperus kan Bos de komende weken precies het zetje geven dat nodig is.

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

Plotseling blijken talloze politici en betweters experts te zijn als het gaat om de massamoord op de Armeniërs in 1915. Een gejaagde radiopresentator eiste op een vroege ochtend commentaar van mij op deze zaak. Ik weigerde, omdat ik er nauwelijks iets van af wist. “Maar u bent oud-voorzitter van de PvdA, dan hoor je dit soort kwesties toch tot in de finesses te beheersen?”
Dit alles speelde zich af in de week waarin de partijvoorzitters van het CDA en de PvdA radeloos te werk gingen bij het overhoren van Turkse kandidaat-Kamerleden over de moord op de Armeniërs. Door de tijdnood werd de ene na de andere fout gemaakt.
Eerst gunde CDA-voorzitter Marja Bijsterveld de kandidaat-Kamerleden het recht op een eigen opvatting, maar toen eenmaal bleek dat de PvdA de Turkse kandidaat Erdinc Sacan van de lijst had geschrapt, kon het CDA niet achterblijven en werden de dissidenten alsnog onder druk gezet om terug te treden.

Dit soort paniek is onvermijdelijk in verkiezingstijd. Logisch denken wordt nauwelijks meer toegestaan, omdat de angst voor publicitaire schade domineert.
Ik vrees dat ik onder die druk net zo geblunderd zou hebben als de huidige bedrijfsleider van de PvdA, Michiel van Hulten. Want er is dan geen tijd meer om een nauwgezette analyse te maken. Om historici te raadplegen en overleg te voeren met ter zake kundige vertegenwoordigers van de Turkse groeperingen in Nederland. Alles wordt aan de versimpeling ondergeschikt gemaakt.
En dus werd per sms een multiple choice-toets aan de Turkse kandidaat-Kamerleden voorgelegd: genocide, ja of nee. Toen het antwoord onbevredigend was, volgde verbanning van de lijst, met de idiote toevoeging dat Sacan wel statenlid voor de PvdA kon blijven.
Pas gisteren werden voor het eerst wijze woorden aan de kwestie gewijd, door Haci Karacaer, voormalig voorman van Milli Görüs, de Turkse moskeeënorganisatie in Nederland. In een interview in de Volkskrant beschreef hij hoe in Turkije de opvatting over de massamoord op de Armeniërs aan het veranderen is: van een nationale hymne dat het een leugen is, tot erkenning in brede kring dat de Turken op grote schaal Armeniërs vermoord hebben.

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

Drie weken geleden brak een muiterij uit in de Engelse Labour-partij. Samenspannende parlementariërs en staatssecretarissen werden nerveus van de opiniepeilingen, die een grote nederlaag in het vooruitzicht stelden. Tony Blair kwam onder grote druk te staan, de muiters vonden dat hij bekend moest maken wanneer hij met politiek pensioen zou gaan. Plotseling verscheen een oude rot op het toneel: Denis Healey, 89 jaar en een legendarische Labour-minister uit de jaren zeventig. Healey is een fenomeen, door zijn absurde humor en zijn talent voor hilarische imitaties van andere politici. Met verdraaide stem staat hij aan de telefoon zeurende journalisten te woord. Toen ik hoorde dat Healey op de BBC-radio werd geïnterviewd, wilde ik daar geen woord van missen. Maar deze keer kon Healey geen grap meer maken, hij had maar één boodschap: hoe sneller Blair verdwijnt, hoe beter. Nog geen dag later verklaarde Blair, na afloop van een werkbezoek aan een middelbare school, dat hij nog voor de zomer van 2007 de politiek zal verlaten. Het moet de opmerking vanHealey zijn geweest die Blair aan het wankelen heeft gebracht, want juist Healey heeft hem in 1994 gelanceerd als de ideale nieuwe Labour-leider.