Arm Egypte

ANALYSE - De in 2011 begonnen Arabische Lente had ook voor de oudheidkunde ingrijpende gevolgen. Niet alleen slechte. Tot de mooie dingen behoorde dat de demonstranten op het Tahrirplein een ordedienst instelden om het museum te bewaken. Cairo werd zo geen Bagdad, waar in 2003 het museum werd geplunderd en de buit werd verkocht op de zwarte markt.

Exit Hawass

Ik denk ook dat het een verbetering was dat Egyptes flamboyante minister van oudheidzaken, Zahi Hawass vertrok, vermoedelijk de enige oudheidkundige die zich in beroemdheid kan meten met Nobelprijswinnaars.

Ik wil zijn verdiensten niet ontkennen: hij maakte duidelijk dat egyptologie een avontuur kan zijn en nam zo de piramidiotie de wind uit de zeilen. Pseudowetenschappelijke theorieën over mysterieuze piramidekrachten zijn nu uit de mode. Hawass had alleen een paar dingen niet begrepen. In de eerste plaats dat het avontuur van de oudheidkunde intellectueel is, en geen Indiana Jones. Misschien valt hem dit te vergeven, want oudheidkundigen leggen doorgaans alleen de feiten uit en niet hoe we aan die feiten komen – het wetenschappelijk proces dus.

In de tweede plaats: Zahi Hawass begreep niet goed dat geen enkele wetenschapper in het nieuws mag komen met domme opmerkingen. Als je zegt dat je een koolstofdatering zult doen van een stenen voorwerp, zijn er voldoende hoogopgeleiden die herkennen dat je zo alleen organisch materiaal kunt dateren. Zulke fouten zijn catastrofaal. Door de opkomst van het internet is een informatieoveraanbod ontstaan, waarin de burger selecteert en het wetenschappelijke aanbod moet concurreren met dat van nationalisten en fundamentalisten. Daarin heeft de wetenschap één voordeel: ze heeft de reputatie competent en neutraal te zijn. Hawass heeft die beschadigd.

En tot slot: Hawass begreep niet dat zijn prioriteit het voorlichten van de Egyptische bevolking diende te zijn. Zijn Engelse publicatielijst, bedoeld voor buitenlandse consumptie, was langer dan zijn Arabische. Dat hij het niet zo belangrijk vond zijn eigen mensen liefde voor hun erfgoed bij te brengen en zich liever liet fotograferen met allerlei celebrities, valt hem zwaar aan te rekenen: hij was in de positie en had de middelen om de mensen bewust te maken van het belang van het antieke erfgoed en liet dat na. Dat de betogers op het Tahrirplein een ordedienst instelden, was eerder ondanks dan dankzij Hawass.

Plundering

Hiermee wil ik niet zeggen dat de plundering van de musea buiten Cairo de schuld was van Hawass. Tegen de kwaadwillendheid van de illegale kunsthandel is niets opgewassen, ook een megalomane minister van oudheidzaken niet. Wél zou, denk ik, een beter geïnformeerde Egyptische bevolking het de vandalen moeilijker hebben gemaakt.

De schade is immens. Om te beginnen: er zijn musea leeggeroofd, zoals in El Arish en Mallawi. In dat laatste museum maakten de plunderaars alles kapot wat ze niet konden meenemen: het model dat ISIS nu volgt. Daarnaast zijn er in Egypte opgravingen geplunderd. Het staat vast dat daarbij medewerkers van de archeologische diensten betrokken zijn geweest: er zijn regelmatig veroordelingen.

Smokkel

Uit de aard der zaak – het is illegaal – kennen we de details niet of nauwelijks, maar de resultaten zijn duidelijk: allerlei oudheden zijn het land uitgesmokkeld. Opmerkelijk is de Amerikaanse Green Collection, die in vijf jaar uitgroeide tot zo’n 40.000 stukken, stukken die voor een groot deel niet bekend waren aan bona fide handelaren. Dat dit heling is, valt niet hard te maken, maar is goed denkbaar.

Een deel wordt gewoon op eBay verhandeld, zoals in Nederland oudheden worden aangeboden op Marktplaats. Als webmaster van Livius.org word ik regelmatig – eigenlijk elke twee weken wel een keer – benaderd door mensen die iets te koop hebben. Ik heb niet systematisch bijgehouden waar het vandaan komt, maar het was aanvankelijk vooral Egypte. Momenteel gaat het om Libanon en sinds kort ook Griekenland. Uit Turkije werden me altijd al voorwerpen aangeboden en dat worden er almaar meer.

Een geluk bij een ongeluk is dat museumvoorwerpen zijn gedocumenteerd. Ook als ze vernietigd zijn, zijn ze niet verloren voor de wetenschap. Iets dergelijks geldt ook voor voorwerpen op de zwarte markt: weliswaar kennen we de herkomst niet, maar soms kunnen wetenschappers er nog wel iets mee doen.

Schade

Helaas niet altijd. Anderhalf jaar gelden doken bijna gelijktijdig derde-eeuwse Sapfo-fragmenten en een eerste-eeuws fragment van een Marcus-evangelie op: teksten die, als we mogen geloven wat de ontdekkers in eerste instantie vertelden, afkomstig zijn uit kartonnages (de van papier-maché gemaakte delen van mummies). Het interessante is dat we tot nu toe geen kartonnages uit de Romeinse tijd kenden. Plunderaars lijken het grafveld te hebben gevonden van een dorp waar een elders allang opgegeven begraafwijze werd voortgezet. Hiermee kunnen wetenschappers niets meer doen, want die kartonnages zijn vernietigd. Overigens door westerse onderzoekers – het zijn niet alleen Egyptenaren die weinig respect hebben voor Egyptisch erfgoed.

Kortom, de situatie in Egypte is verre van prettig. Daar komt nog bij dat de toeristen wegblijven, wat een enorme tegenvaller is voor een land dat voor een belangrijk deel is aangewezen op inkomsten uit deze branche. Dus zoeken de autoriteiten naar een manier om althans de negatieve beeldvorming te breken. Al in 2011 werd een van de schepen waarvan bekend was dat ze begraven lagen bij de Grote Piramide, opgegraven en onderzocht. Men hoopte op iets sensationeels, zodat in elk geval de aandacht ergens anders lag.

De onvermijdelijke Toetanchamon

Inmiddels biedt de gerenommeerde egyptoloog Nicholas Reeves de Egyptische autoriteiten een buitenkans. Onlangs zijn zeer gedetailleerde 3D-scans gemaakt van het graf van Toetanchamon, en Reeves ontwaarde onregelmatigheden die zijns inziens zouden kunnen worden verklaard met de aanname dat er nog verborgen kamers zijn. Afgezien van de voorwerpen – in de media doorgaans aangeduid als “schatten” – die hier te vinden zijn, kan in zo’n afgesloten ruimte antieke lucht worden gevonden, die belangrijk is voor onderzoek naar het veranderende klimaat.

Interessant als dit alles is, het is geen aanleiding om er als gekken op af te gaan. Van de Grote Piramide is ook bekend dat er nog niet verkende ruimtes zijn, maar het onderzoek gaat heel rustig: in 1993 klom een robotje door een luchtschacht om erbij te komen, in 2002 werd een boormonster genomen waarbij verfsporen werden ontdekt. Welke gebreken Zahi Hawass ook had, hij liet zich niet gek maken. Alles op zijn tijd. Pas in 2014 kregen we voor het eerst een foto van de beschilderde kamer.

Zo zou het ook behoren te gaan met het graf van Toetanchamon. Maar dat gebeurt niet. Vorige week werd bekend dat er nu al onderzoek begint.

Een tweede Amfipolis?

Ik vrees het ergste. Vorig jaar zagen we in het Griekse Amfipolis wat er gebeurt als oudheidkundigen zich richten naar de media: er moest tot elke prijs iets worden gevonden dat met Alexander de Grote te maken had – en dat was er niet. Dus kregen we het weinig verheffende tafereel van archeologen die munten uit de tweede eeuw v.Chr. (die onder alle omstandigheden zouden zijn gebruikt als aanwijzing voor het moment waarna het graf zou zijn afgesloten) weg-interpreteerden als offergiften van bezoekers die het graf later zouden zijn binnengegaan. Elke geïnteresseerde leek herkent het gelegenheidsargument.

Men spreekt inmiddels openlijk over Amfipolis als “een fiasco”, en dat is een eufemisme. Het waren de oudheidkundigen zélf die de publiciteit zochten, het waren de oudheidkundigen zélf die de verwachtingen opklopten en het zijn de archeologen zélf die verantwoordelijk zijn voor de schade die ze de toebrachten aan de toch al afkalvende reputatie van de oudheidkunde als serieus te nemen wetenschap.

Ik vrees dat we aan de reeks plagen van Egypte binnenkort de publicitaire schade kunnen toevoegen als zal blijken dat de door Reeves waargenomen onregelmatigheden geen toegang verbergen naar een geheime kamer. Uiteraard houd ik voldoende van mijn vak om te hopen dat hij wél gelijk heeft en we binnenkort zowel kunnen genieten van een paar prachtige vondsten als van de uitleg van de leuke manier waarop Reeves de kamers ontdekte. Ik geef het echter weinig kans.