ANALYSE - Stijgende zorgkosten zijn een megaprobleem. Sinds 2000 zijn de uitgaven aan de zorg in Nederland verdubbeld, van ruim 46 miljard euro naar 95 miljard euro in 2015. Nu al wordt volgens het Centraal Planbureau 23 procent van het inkomen (pdf) aan zorg besteed, en als er niets verandert, kan dit in 2040 oplopen tot 36 procent. In deze gastbijdrage betoogt Wietze Brandsma dat patenten een barrière vormen voor een verlaging van de zorgkosten en dat het herzien van het patentsysteem hier wel aan bij kan dragen.
Inherente problemen van patenten maken medicijnen zo duur
Er is een nieuw geneesmiddel om hepatitis C te behandelen, het heet sofosbuvir. De prijs van een eenmalige kuur kan oplopen tot € 88.000. Het medicijn heeft, met 1,50 euro productiekosten, een verkoopprijs van 1.000 euro per tablet. Deze prijs-strategie, die vooral voor luxegoederen wordt toegepast, heet ‘value based pricing’. De fabrikant kan de prijs bepalen op grond van de waarde die aan het middel kan worden toegedicht. Dit wil zeggen: als door het medicijn de totale maatschappelijke kosten van de patiënt lager worden, bijvoorbeeld door een kortere ziekteduur of een snellere terugkeer van de patiënt in het arbeidsproces, dan kan die waarde eraan toe worden gedicht.
De huidige geneesmiddelen kunnen honderdduizenden euro’s per jaar kosten. Het verhaal van hoe twee bedrijven prijzen vaststellen voor hun dure nieuwe geneesmiddelen, suggereert dat de manier waarop we de waarde van dergelijke behandelingen bepalen zal helpen beslissen over de toekomst van onze gezondheidszorg. Er zijn inherente problemen met een systeem waarbij de overheid één van de grootste betalers is, en waar artsen, ziekenhuizen, verzekeraars, farmaceutische bedrijven en beleggers verwachten allemaal royaal te profiteren van de behandeling van zieke mensen, ongeacht hoe weinig echte waarde ze toevoegen aan het leven van patiënten en voor de samenleving.
Medicijnen ontwikkelen is erg duur; zegt farmaceutische industrie
Het is in het belang van de farmaceutische industrie om het publiek te doen geloven dat het erg duur is om een medicijn te ontwikkelen. Consumentenorganisatie Public Citizen kwam in een eigen analyse uit op 161 miljoen dollar, door over een bepaalde periode het bedrag te nemen dat de farmaceutische bedrijven melden aan onderzoek en ontwikkeling, en vervolgens te delen door het aantal geneesmiddelen dat een federale goedkeuring heeft verkregen.
Patenten geven fabrikanten een – tijdelijk – monopolie, dat nog sterker is bij zogeheten weesgeneesmiddelen voor zeldzame ziekten. De industrie zegt zelf dat een nieuw middel 1,5 miljard dollar (of zelfs 2,5 miljard) kost, maar de topman van farmaconcern GSK heeft dat bedrag al in 2013 een “mythe” genoemd. In een wetenschappelijk artikel (pdf) komen de onderzoekers tot de conclusie dat de onderzoeks- en ontwikkelingskosten voor farmaceutische bedrijven om een geneesmiddel op de markt te brengen gemiddeld $ 59 miljoen bedragen. Dat komt in de buurt van berekeningen door Artsen Zonder Grenzen, die uitkomen op een bedrag van $ 50 miljoen (of tot een bedrag van $186 miljoen, als je de gefaalde medicijnen meetelt).
Nu kun je redelijkerwijs twisten over het laagste bedrag, maar er is een groeiende hoeveelheid bewijs dat het werkelijke bedrag veel dichter bij het laagste bedrag ligt dan bij de hogere bedragen. Er zullen zeker een aantal uitschieters zijn, maar het idee dat de gemiddelde kosten om een nieuw geneesmiddel te ontwikkelen meer is dan een miljard dollar, en dus dat farmaceutische bedrijven speciale extra protectionisme nodig zouden hebben, is nonsens en zou zeker niet meer mogen worden geopperd.
Overwinnen patentbarrières met dwangmiddelen
Een essentieel feit is dat er volkomen rechtmatige en effectieve instrumenten zijn om de barrières die uitgaan van patenten en die de toegang tot geneesmiddelen belemmeren te overwinnen. Er zijn bepalingen in de internationale handelsregels die het landen mogelijk maken om specifieke maatregelen te nemen als een patent niet langer de win-winsituatie verschaft waarbij zowel de octrooihouder als de samenleving profiteren van een uitvinding.
Dwanglicenties zijn een uiterst middel om corrigerend te kunnen optreden als er ongewenste situaties zijn ontstaan door octrooien. De overheid moet actief ingrijpen om nieuwe geneesmiddelen betaalbaar te maken, schrijven Ellen ’t Hoen cum suis. Maak gebruik van dwanglicenties en beloon een bedrijf als het een noodzakelijk geneesmiddel (bijvoorbeeld antibiotica) ontwikkelt.
Exorbitant hoge prijzen van medicijnen (pdf) zijn vaak het gevolg van de sterke bescherming van intellectueel eigendom. Een alternatief waarbij farmaceuten geld kunnen verdienen zonder patenten is het Health Impact Fund. Het Health Impact Fund is een Nederlands initiatief, van de voormalige topman van het Erasmus MC en de stichting Fair Medicine, die tegen kostprijs en een opslag medicijnen gaat maken.
Het patentsysteem faalt
Essentiële geneesmiddelen zijn van cruciaal belang om te voorzien in de primaire gezondheidszorg behoeften van de bevolking te voldoen, de gezondheid te bevorderen en duurzame ontwikkeling te bereiken. Discussies over de toegang tot medicijnen hebben zich soms ten onrechte enkel gericht op landen met lage tot middeninkomens. Maar de Lancet’s Commissie laat zien dat de toegang tot geneesmiddelen een mondiaal probleem is, ongeacht het landinkomen.
Al in 2003 zette Artsen zonder Grenzen octrooien op geneesmiddel in de schijnwerpers. Als het gaat om de farmaceutische industrie, moeten de intellectuele eigendomsrechten worden afgewogen tegen de behoeften van mensen wier levens afhankelijk zijn van medicijnen.
De ‘Lancet Commissie Essentiële Geneesmiddelen Beleid’ richt zich terecht op de noodzaak om de toegang tot essentiële geneesmiddelen voor iedereen te garanderen (pdf). We kunnen echter geen echte vooruitgang bereiken zonder te erkennen dat het huidige octrooi-gebaseerde business model en de manier waarop we internationale patentregels toepassen moeten veranderen. Het patentsysteem faalt.
Schadelijke patentvoorstellen doorgedrukt in handelsakkoorden
Octrooien zijn een van de meest besproken onderwerpen voor de toegang tot essentiële geneesmiddelen sinds de oprichting van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) en de sluiting van de Overeenkomst inzake handelsgerelateerde aspecten van de intellectuele eigendom (TRIPS) in 1994 geweest.
Ondanks de vele studies die de negatieve gevolgen voor de toegang tot geneesmiddelen tonen, blijven de TRIPS-plus bepalingen, zoals de exclusiviteit van gegevens en uitbreidingen van de patenttermijn over geneesmiddelen, gepushed worden door de farmaceutische industrie en gesteund door de regeringen van sommige lidstaten. Deze voorstellen worden doorgedrukt in onderhandelingen over handelsakkoorden, zoals de lopende Regional Comprehensive Economic Partnership (RCEP) overeenkomst, die 16 landen omvat in de regio Azië-Pacific. Het High-Level Panel rapport adviseert landen te overwegen de TRIPS-plus bepalingen inzake intellectueel eigendom te verwerpen, en om grondige gezondheidseffectbeoordelingen in onderhandelingen over handelsakkoorden door te voeren.
VN Panel voor toegang tot geneesmiddelen zet de volgende stap in de Mensenrechtenraad
De Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties hield op 8 maart een paneldiscussie om opvattingen en ervaringen uit te wisselen over de belangrijkste uitdagingen die relevant zijn voor de toegang tot geneesmiddelen. Het panel besteedde een groot deel van de discussie aan het recente rapport van de VN-secretaris-generaal van het High-Level Panel betreffende de toegang tot geneesmiddelen, tot groot ongenoegen van de Europese Unie en de Verenigde Staten. VN-adjunct-Hoge Commissaris voor de Mensenrechten Kate Gilmore zei, onder meer, ‘dat het niet moet worden toegestaan om de intellectuele eigendomsrechten voor te laten gaan op het recht op toegang tot gezondheidszorg.’
Hoe kunnen we het falende patentsysteem hervormen?
De zaak tegen patenten (pdf) kan kort worden samengevat: er is geen empirisch bewijs dat zij dienen om innovatie en productiviteit te verhogen. Helaas, de politieke economie van een door de overheid beheerd patentsysteem geeft aan dat dergelijke systemen gevoelig zijn voor druk die ervoor zorgt dat de nadelige gevolgen van patenten toenemen in de loop der tijd. De voorkeursoplossing is om patenten helemaal af te schaffen en andere wettelijke instrumenten te vinden om innovatie te bevorderen, die minder openstaan voor lobbyen en het nastreven van monopoliewinsten. Echter, als de wijziging van het beleid te groot lijkt om te accepteren, is er de mogelijkheid dat er een reeks van gedeeltelijke hervormingen kunnen worden uitgevoerd.
Deze bijdrage is eerder verschenen op de website van de Piratenpartij.
Reacties (11)
disclaimer: ik ben zelf octrooigemachtigde en verdien mijn geld met patenten. Weliswaar niet in de farmaceutische sector, maar wel relevant.
Een inhoudelijk sterk, maar helaas wel een beetje eenzijdig stuk.
Het beschreven probleem is zeker bestaand en groot. Het patentsysteem is alleen niet de oorzaak, maar slechts een van de noodzakelijke tools waarmee de farmaceutische industrie voor sommige middelen veel hogere prijzen kan vragen dan de maatschappij redelijk acht.
Het patentsysteem op zich dient de doelen die de industrie als argumenten aandraagt. Onderzoek is duur en moeilijk. Een tijdelijk monopolie op het verkopen van een nieuw medicijn is een mooie stimulans om toch onderzoek te blijven doen en niet alleen te wachten tot anderen met het medicijn komen om het dan goedkoop na te maken.
Waar het mis gaat is wanneer dit monopolie wordt misbruikt. En voor misbruik van monopolies hebben we een andere mooie tool, het mededingingsrecht. Een monopolist mag geen misbruik maken van haar monopolie. Excessieve prijzen, kunstmatige beperking van het aanbod, koppelverkoop, … Het kan allemaal worden aangepakt via het mededingingsrecht dat daar zelfs speciaal voor is ontworpen. De overheid kan maximumprijzen vaststellen of je dwingen licenties af te staan aan anderen die wel willen leveren voor een redelijke prijs.
Het probleem is niet dat deze medicijnen beschermd worden door patenten, maar dat farmalobbyisten effectief lobbyen tegen de broodnodige mededingingsrechtelijke beperkingen. Net zoals Google en Microsoft zo veel mogelijk geld uit hun de facto monopolies (grotendeels verkregen op basis van marktmechanismen waar patenten nauwelijks een rol spelen) proberen te halen, proberen ook farmaceuten dat. En tegen Google en Microsoft durft de politiek nog een beetje op te treden, tegen de farmaciereuzen helaas veel minder.
Met haar aanvallen op het patentsysteem, richt de Piratenpartij haar pijlen structureel op het verkeerde doel. Het patentsysteem gaat niet over de beschikbaarheid en de prijzen van medicijnen. Mededingingsrecht bestaat juist om zaken als beschikbaarheid en prijzen te reguleren. De Piratenpartij zou zich beter daar op richten.
@1
Oké. Het is duidelijk dat hier sprake is van een monopolie, en een tijdelijk monopolie. Maar mijn vraag: is datzelfde mededingingsrecht wel van toepassing bij een kunstmatig monopolie, waarin juist de wet voorziet in het creëren van dat tijdelijke monopolie?
Bij het mededingingsrecht is het uitgangspunt nu juist dat monopolies direct of indirect onwenselijk zijn (vanwege prijs of machtsverhoudingen), maar bij octrooien wordt juist gesteld dat een monopolie nodig is om de kosten die gemaakt zijn terug te verdienen.
Of is dat wat je bedoelt met ‘het dwingen om licenties af te staan’?
@1: “(grotendeels verkregen op basis van marktmechanismen waar patenten nauwelijks een rol spelen)”
Ik zou wat voorzichtig zijn met dat te stellen. Ook in de IT barst het van de patenten (en daar zijn ook honderden miljoenen mee gemoeid, gezien de schadevergoedingen die in sommige patenzaken worden toegekend en de bedragen die worden neergelegd voor het opkopen van patenten en bedrijven met bepaalde patenten).
@2 Mededinginsrecht is er om effectieve concurrentie te bevorderen (https://nl.wikipedia.org/wiki/Mededingingsrecht). Monopolies zijn daarbij uiteraard niet bijzonder gewenst. Maar het staat iedereen bijvoorbeeld vrij om een bedrijf zo succesvol te maken dat het meer dan 90% van de markt bedient.
En met een patent kan je dus een monopolie op de toepassing van een uitvinding krijgen. Het product dat bepaalt over welke ‘markt’ we het hebben is vaak veel meer dan alleen die ene uitvinding, wat het economische effect van het monopolie sowieso sterk beperkt. Dat maakt patentmonopolies op zich dus niet heel erg schadelijk, terwijl er wel een flinke stimulans tot innovatie vanuit kan gaan. Je kan ook beschuit zonder inkeping kopen.
Bij medicijnen werkt het helaas net iets anders, omdat een enkele uitvinding daar soms wel een volledige markt definieert. En daar zijn extra maatregelen dus nodig.
Hoe groter je machtspositie, hoe belangrijker het is dat er effectief toezicht wordt gehouden om machtsmisbruik te voorkomen. Fusies van bedrijven die samen ’te groot’ worden bevonden worden dan ook zeer kritisch gevolgd en vaak slechts onder voorwaarden toegestaan. Juist als je je monopolie met overheidshulp krijgt, zoals bij een patent maar ook als je bijvoorbeeld treinreizen verkoopt, is het belangrijk dat de overheid het mededingingsrecht gebruikt om de consument te beschermen.
Dwanglicenties zijn pas nodig als een maatschappelijk gezien belangrijk product, zoals een goed werkend medicijn, niet of alleen tegen woekerprijzen verkocht wordt. Maximumprijzen lijken me een groot deel van het probleem op te lossen. Helaas lobbyen veel farmaceuten heel hard en met succes tegen overheden die prijzen willen bepalen. Dat vinden ze in strijd met de prinicpes van de vrije markt, maar dat slaat natuurlijk nergens op als je net van diezelfde overheid een monopoliepositie hebt ontvangen.
In 2015 werd 4,5 miljard uitgegeven aan medicijnen (GIP databank), dus 10% v/h zorgbudget. Meer dan 90% bestaat uit andere kosten….
@1: De mededingingswetten van gisteren kunnen niet de hedendaagse problemen oplossen. Een deel van het probleem is dat sterk gereguleerde omgevingen consolidatie stimuleren met grotere bedrijven tot gevolg om met de nalevingskosten om te kunnen gaan, zodat mededingingswetgeving niet kan zorgen voor een gemakkelijke oplossing. Er zijn legitieme zorgen over de vraag of patenten (en auteursrechten) veel bedrijven een te lange en een te sterke periode van exclusief gebruik geven, en misschien kunnen ze wel worden beschouwd als buitensporige monopolies. Maar de overheid, die deze monopolies gecreëerd heeft, zou ze kunnen afzwakken zonder gebruik te maken van de mededingingswetgeving.
Wat ik mis is dat we twee keer belazerd worden. Niet alleen stellen de bedrijven de ontwikkelingskosten veel te hoog voor en gaan zij lekker rondom die 80.000 euro per gewonnen levensjaar zitten, het ontwikkelen brengen zij echter vaak onder bij kleine (dochter-) bedrijfjes. Die krijgen allerlei startsubsidies en lokale vestigingssubsidies en na uitontwikkeling gaat big pharma er met het eigendom en de omzet vandoor. Zo betalen we twee keer voor het medicijn.
Ondernemers dwepen altijd met de vrije markt maar zijn in feite dol op protectionisme. Zie patenten, octooien, royalties, taximarkt, rondvaartmarkt, landingsrechten en ga zo maar door. Dat is helemaal niet zo erg, want anders wordt het inderdaad een puinhoop, maar tegenover bescherming van bedrijven zou automatisch dus ook bescherming van consumenten/afnemers moeten staan en dat ontbreekt er aan.
Maar in de US is een gewetensloze “Scrooge” zelfs patentloze medicijnen aan het opkopen om vervolgens de prijs te verhonderdvoudigen. En het duurt maanden zo niet jaren voordat concurrenten hun productie kunnen opstarten. En als ze de productie opstarten KAN Scrooge zijn prijzen drastisch verlagen zodat de concurrent met de gebakken investerings-peren zit. Dus geen concurrent durft dat aan.
Vrij in en uit de markt kunnen stappen is een voorwaarde voor een vrije kapitalistische markt, maar in feite bestaat het voor vrijwel geen enkele product-marktcombinatie.
Kortom: ingrijpen!
@6 Juist mededingingsrecht kan door nationale regeringen en de EU worden aangepast aan de actuele situatie. Als we in Europa maximumprijzen voor medicijnen willen, kunnen we dat regelen. Medicijnen verkopen mag toch alleen al met toestemming van de overheid. Bovendien pak je met dergelijke regelingen daadwerkelijk en gericht het probleem aan. Niemand wordt ziek van een patent. Het niet kunnen kopen van een essentieel medicijn is een stuk slechter voor je gezondheid.
Octrooiwetten liggen grotendeels vast in eeuwenoude verdragen waar zo veel landen bij betrokken zijn dat ze maar moeilijk substantieel gewijzigd kunnen worden.
Patenten hebben invloed op heel veel meer aspecten van de economie die met medicijnprijzen niets te maken hebben. Als je het nu geldende patentrecht ter discussie wilt stellen, moet je daarover schrijven. Je komt nu met slechts 1 voorbeeld van een situatie waarin je vindt dat patenten worden misbruikt. Er worden in Europa jaarlijks zo’n 150.000 patenten ingediend. Hoeveel daarvan denk je dat er gaan over het type medicijnen waar je artikel aan gewijd is? Als je naast het badwater, ook het kind wilt weggooien, zal je toch meer over dat kind moeten zeggen dan alleen dat het in bad heeft geplast.
@1: De erkenning dat het mededingingsrecht hier van toepassing is, is al vrij uitzonderlijk. Vaak wordt het patent gezien als een eigendomsrecht zonder compromissen.
En als je het toch over mededingingsrecht hebt: het is ook concurrentievervalsing als je consequent verkoopt voor prijzen waar geen duurzame bedrijfsvoering op te bouwen is (door schulden op te bouwen(leverancierskrediet bijvoorbeeld), onderbetalen van medewerkers, bezuinigen op controles, of voor medicijnen relevant: kennisborging).
Aks de mededinging daar ook eens op ging controleren, zou er veel meer ellende opgelost worden.
Door het patentsysteem gaat ook slechts 18% van de omzet van de farmaceutische industrie naar Research & Development. En het overgrote deel hiervan gaat weer naar variaties op bestaande medicijnen. Slechts 10-15% nieuwe medicijnen is therapeutisch of farmacologisch innovatief. Slechts 1,44% van de omzet van de farmaceutische industrie gaat naar pre-klinisch onderzoek: het vinden van nieuwe medicijnen https://decorrespondent.nl/1066/waarom-medicijnen-zo-duur-zijn/91849687644-9e9f6fc4
Door het patentsysteem gaat ook slechts 18% van de omzet van de farmaceutische industrie naar Research & Development.
gemiddeld ligt dat op enkele procenten dus 18% lijkt me vrij fors?