Post-atheïst | Een heidense Sinterklaas

COLUMN - Een triest verhaal van lang geleden: een man verliest zijn vrouw, heeft enkele financiële tegenslagen, kan zijn drie dochters geen bruidsschat meegeven, ja, moet de meisjes zelfs naar het bordeel sturen. Geheel onverwacht – hoewel: in een sprookje verwacht je zoiets – duikt er een wijze weldoener op die de bruidsschat regelt, ervoor zorgt dat de meisjes nette echtgenoten vinden en zo bewerkstelligt dat men verder nog lang & gelukkig leeft.

Misschien herkende u het verhaal. Het is inderdaad een van de legenden over Sint-Nikolaas. Hij wordt – behalve als kindervriend en patroon der zeevarenden – vereerd als beschermer van prostituées. Ik heb het altijd een poëtisch toeval gevonden dat op een steenworp van de Amsterdamse Wallen niet minder dan drie Sint-Nikolaaskerken zijn (1, 2, 3). Vroeger werd Nikolaas ook aangeroepen door vrouwen die geen man konden vinden: het schijnt dat ons ‘goedheiligman’ een verbastering is van ‘goedhuwelijksman’.

De heilige is echter niet de enige die bruidsschatten verzorgde. Bijna hetzelfde verhaal wordt verteld over Apollonius van Tyana, een rondtrekkende Griekse filosoof die, net als Sint-Nikolaas, leefde in wat nu Turkije heet. Er zijn allerlei overeenkomsten: beide leefden celibatair, gaven al hun bezittingen weg, grepen in tijdens een ontsporende rechtszaak, redden terdoodveroordeelden en beschikten over de gave der bilocatie.

Dit wil niet zeggen dat de legenden over Sint-Nikolaas zijn gekopieerd van Apollonius; het is aannemelijker dat degenen die de levensbeschrijvingen publiceerden, putten uit dezelfde verhalentraditie.

We zouden Apollonius en Nikolaas kunnen aanduiden als geloofsvirtuozen: mensen die een bepaalde boodschap uitdroegen en zoveel indruk maakten dat hun tijdgenoten dachten dat ze een speciale band hadden met het hogere en wonderen konden verrichten. Een ander voorbeeld is de Syrische slaaf Eunus die, toen hij te werk werd gesteld op een plantage in Sicilië, een slavenopstand ontketende, de cultus van de Syrische godin Atargatis propageerde en wonderen zou hebben verricht. De joodse wereld kent eveneens charismatische wonderdoeners, zoals Honi de Cirkeltrekker en Hanina ben Dosa. Het zijn stuk voor stuk mensen die de gelovigen buiten de gevestigde culten om in contact brachten met het hogere. Dat veroorzaakte spanningen en leidde tot vernieuwing.

Helaas is Apollonius van Tyana vooral bekend komen staan als het heidense alternatief voor Jezus. De parallel werd al in de Oudheid getrokken, en blijft getrokken worden. Dat is jammer, want Jezus is, als messias, een complexere figuur dan de Apollonii, Eunussen en Nikolazen. Er is meer winst te behalen door Jezus te analyseren in zijn joodse, halachische context dan door hem met een heidense filosoof te vergelijken.

De parallel doet ook Apollonius tekort, want deze is ook zonder de vergelijking met zijn beroemdere tijdgenoot een boeiend personage. Zijn populariteit illustreert dat de aloude, heidense culten zich bleven vernieuwen. De opkomst van het christendom was niet – zoals vaak wordt beweerd – het gevolg van een verstarring binnen het heidendom, waardoor het onbevredigend zou zijn geworden. Bij de kerstening speelden andere factoren een rol, niet in het minst het fanatisme van sommige aanhangers, die niet te beroerd waren de door hun stadsgenoten erkende goden af te doen als kwaadwillende demonen en hun tempels te slopen.

Ook zulk vandalisme wordt toegeschreven aan Nikolaas van Myra, maar daarover hoor je nou nooit eens iemand.

PS

Mocht u het willen nalezen: de vertaling die Aart Blom maakte van Leven, werken en wonderdaden van onze heilige vader Nikolaas, aartsbisschop van Myra in Lykië, samengesteld door een verder niet bekende Michaël de Archimandriet, is opgenomen in dit leuke boek. Het Leven van Apollonius van Tyana van de Griekse auteur Philostratus is twee weken geleden verschenen in de vertaling van mijn goede vriendin Simone Mooij.