GeenCommentaar heeft altijd ruimte voor interessante gastloggers, deze maal voor Christian Jongeneel, wetenschapsjournalist en onder meer redacteur van De Linker Wang, tijdschrift voor geloof en politiek.
Kazimir Malevitsj is vooral bekend omdat hij ooit een zwart vierkant op een wit doek schilderde dat nu zo’n twintig miljoen dollar waard heet te zijn. Geheel in de geest van zijn tijd deed hij dat niet zomaar, maar in het kader van een manifest, in zijn geval het suprematisme. Als kunstenaar in de jaren twintig van de vorige eeuw diende je, zeker als je in de Sovjet-Unie woonde, een maatschappijvisie te hebben.
Onder de pamfletten die Malevitsj schreef, zit ook een prachtig stukje techniekfilosofie, dat vorig jaar voor het eerst in het Nederlands vertaald werd. Het heet ‘Luiheid als levensdoel’ en ik wil er hier graag een paar passages uit citeren.
‘De strijd van de kapitalisten tegen de niet-kapitalisten heeft haar oorzaak in het feit dat een overwinning van de niet-kapitalistische systemen tot een gelijke verdeling van arbeid zal leiden, waardoor de kapitalistische klasse haar paradijselijke luiheid zal kwijtraken. (?) Er werd een machine ontworpen. De kapitalist benutte die onmiddellijk voor zijn eigen ideeën, want nu ontstond de mogelijkheid om de mankracht terug te brengen en zijn kapitaal te vergroten. (?) Het socialistische systeem zal de machine nog verder ontwikkelen, hierin ligt juist het wezenlijke van zijn doel. Uiteindelijk is het immers zaak de arbeiders zoveel mogelijk van arbeid te bevrijden, ofwel de volledige arbeidersmassa of de gehele mensheid tot luierende heren te maken die hun werk overdragen aan machines.’
Laat ik eerlijk zijn, dit spreekt mij enorm aan. De gedachte dat machines niet ingezet moeten worden om de productiviteit te verhogen, maar om meer vrije tijd te creëren, had ik nog nooit zo kernachtig verwoord gezien. Door die gedachte te koppelen aan de strijd tussen kapitalisme en socialisme werpt Malevitsj ook licht op een trend van de afgelopen tien, twintig jaar, waarin zichtbaar is dat Amerikanen kiezen voor productiviteitsgroei, terwijl Europeanen vaak de voorkeur geven aan meer vakantiedagen. Toch een grotere tik van het socialisme meegekregen.
Nu was Malevitsj een kunstenaar met een grote verbeeldingskracht. De passage hierboven sluit af met de volgende zin: ‘In de toekomst zal de machine zich moeten bevrijden en haar werk overdragen op een ander wezen en zo, vrij van de last van de socialistische maatschappij, op haar beurt weer verzekerd zijn van een recht op luiheid.’
In hetzelfde jaar dat Malevitsj zijn pamflet schreef, 1921, ging in het kapitalistische Praag het toneelstuk Rossum’s Universele Robots van Karel Capek in première. Daarin zijn de robots productieslaven die in opstand komen en de klasse van hun meesters, de mensen, uitroeien. Je hoeft geen helderziende te zien om de parallel met de sovjet-revolutie te zien.
Ik vind de tegenstelling tussen Malevitsch en Capek fascinerend. Malevitsj, zoals zoveel kunstenaars aan het begin van het communistische experiment nog optimistisch gestemd, voorziet dat machines net als de mensheid een nieuwe klassen wezens zullen bouwen om hun werk op af te wentelen. Capek voorziet die behoefte ook, maar denkt dat de robots zich zullen keren tegen hun meesters, zoals de menselijke arbeiders tegen de fabriekseigenaren. In zekere zin denkt Malevitsj dat mensen hun goede kanten op de techniek zullen overbrengen, terwijl Capek de boosaardige kanten benadrukt.
De associatie met de robotwetten van Isaac Asimov is ook onvermijdelijk. De mens moet bij het scheppen van de robot regels inprogrammeren die ervoor zorgen dat de weg van Capek niet bewandeld kan worden. Asimov, die de beeldvorming over robots meer beïnvloedde dan wie dan ook, ging ook uit van de bedreiging die intelligente robots zouden vormen. Maar het idee van Malevitsj, hoe logisch ook, is nooit opgepikt.
Als robots onze intelligentie benaderen, zullen ze dan ook niet van de rotklusjes verlost willen worden? Daar kunnen ze nieuwe, dommere machines voor bouwen, maar hoe ethisch is dat vanuit het gezichtspunt van een robot? Wat zegt onze robotangst over ons? Het zijn geen vragen die morgen relevant worden, al maakt dat ze niet minder interessant om op een lome zaterdagmiddag over te mijmeren, in een vlaag van luiheid die Malevitsj zeker gewaardeerd zou hebben.
Reacties (13)
Alle stukjes die de naam Malevitsj in een positieve context plaatsen zijn voor mij bij voorbaat geslaagd.
Rot toch op met je socialistische gezwets. Mensen zoals jij zou het stemrecht ontnomen moeten worden.
@2: oeh, wat een ondemocratische frase. Kun je niet tegen een ander geluid, Wilders aanhanger? Volgens mij hou je niet zo van de westerse cultuur, of de joods-christelijke traditie…
@wilders aanhanger: kun jij ons uitleggen, wat er socialistisch is aan de robotwetten van Asimov? Kun je dat niet, dan ben ik toch eerder geneigd te denken, dat jouw reactie hier gezwets is.
Als je een steen gooit, zal die steen dan niet ook iets gooien?
Nee.
Hebben jullie al een ip-check gedaan? (Kornuit-alert)
Die Kazimir Malevitsj heeft een aantal sterke gedachten die m.i. zeer waardevol zijn.
In het kapitalistische model zullen machines inderdaad gebruikt worden om het kapitaal te vergroten. Met zo min mogelijk kosten een zo hoog mogelijke productiviteit halen. We leven nu in die wereld en een nieuwe machine betekent voor de meeste bedrijven minder personeel.
Ik wacht op het eerste bedrijf (hoe onrealistisch dat ook is) dat een machine gebruikt om zijn personeel tegen hetzelfde loon minder te laten werken. :)
Het einddoel ultiem luieren? Ik ben bang dat als ik alleen nog maar kan doen wat ik leuk vind, ik nog meer ga doen…
@Johan
Het is een misverstand dat een machine vanzelf leidt tot een lagere behoefte aan personeel. Als de machine de kostprijs van een product verlaagt, kan de omzet toenemen en kunnen dus per saldo meer (gemiddeld hoger opgeleide) mensen nodig zijn. Auto-industrie is daar een duidelijk voorbeeld van.
@7
Oud grapje:
In capitalism men exploits men,
in socialism it’s the other way ‘round.
Johan,
de productie-norm, weetjenogwel?
Prachtig cinematografisch verbeeld door Charley Chaplin.
En de filmers van “Man van Ijzer” en “Man van Steen”.
De toetsenbord-arbeidertjes hier verliezen hun baantjes aan India.
De toetsenbord-ambtenaartjes hier weten zich nog gesteund door de windhandel die drijft op het extreem belasten van werkende mensen.
Gratis geld geven is booming business.
Nog even.
Ik las ooit ergens dat alle technologie in de grond ertoe dient iets makkelijker, eenvoudiger of goedkoper te doen. Ergo : de luiheid drijft de ontwikkeling. De ontwikkeling zou dus ook de luiheid moeten motiveren. Onze maatschappy daarentegen wordt (zeer onnatuurlijk) gedreven door een oorlogs(winnen!)mentaliteit, een wrange misconceptie, en spanningen die ontstaan door de disfunctie en rendementsbedrog alom.
Jin en jang; Niet jung en jong.
@8: Herkenbaar, ik denk dat als ik alleen nog maar mag en kan doen wat ik leuk vind, ik inderdaad alleen maar meer ga en wil doen. De link met ‘luiheid’ voor mij is dat me dit vrij weinig energie kost en eerder energie oplevert: ‘luiheid’ dus in een breder perspectief. :)
@9: Daar heb je inderdaad gelijk in. Toch zijn er voorbeelden waarin het toevoegen van een machine aan het productieproces ervoor zorgt dat er ‘minder mensen cq minder mens-uren’ nodig zijn. Daarnaast, als je het pamflet van Malevitsj doortrekt zou – op de langere termijn – de machine ervoor moeten zorgen dat mensen minder nodig zijn in een productieproces.
Huidige model: kosten moeten omlaag, de machine vervangt de mens.
Hopelijk toekomstige model: de machine zorgt voor minder manuren en niet het bedrijf, maar het personeel komt dit ten goede. Daar is ‘alleen maar’ een ander systeem voor nodig ;)
@10: Nee, ikweetnogniet. Heb net even vluchtig gezocht naar de genoemde films, maar een uitgebreide omschrijving kon ik zo snel niet vinden. Ben wel nieuwsgierig, dus als je wat links e.d. hebt: mijn mail/de comments staan open voor je toevoeging.
@11: Je bedoelt dat om te kunnen (over)leven in de westerse maatschappij er simpelweg ‘gewerkt’ dient te worden en de verplichtingen die mensen aangaan (hypotheken als belangrijkste) er niet voor zorgen dat men zich op een andere manier kan ontwikkelen, ergo: de tijd en energie over heeft om dit te doen?
Ik denk inderdaad dat luiheid hier niet bedoeld is als ‘hele dag in bed liggen en niks doen’ maar meer als ‘veel vrije tijd hebben die vrij te besteden is’ (ergo, ook niet al die tijd hoeven te besteden aan wassen, opruimen, etc.).