Post-atheïst | Gilgameš

COLUMN - Uw ouders hebt u gezegd dat u kerstavond doorbrengt bij uw schoonfamilie, u hebt uw schoonouders wijsgemaakt dat u de feestdagen viert met uw eigen vader en moeder. Van uw kinderen hebt u geen last want die kijken naar Sissi, die junge Kaiserin, die ook dit jaar weer wordt herhaald. De traditionele bijlagen van uw krant bevatten traditioneel niets interessants en omdat u 2014 in real life hebt meegemaakt voelt u weinig voor het jaaroverzicht op TV. Kortom: u zoekt een goed boek.

Ik adviseer u Het epos van Gilgameš, het tweeëndertig eeuwen oude nationale gedicht van Babylonië. De beste vertaling is die van Herman Vanstiphout, omdat hij niet slechts de twaalf kleitabletten van de standaardtekst vertaalt, maar ook het oudere materiaal, en zo inzicht biedt in de groei van een van de meest overdonderende teksten uit de geschiedenis.

In de Oudheid en Middeleeuwen werd informatie vooral mondeling doorgegeven en dat geldt ook voor de sage van de oersterke koning van Uruk in zuidelijk Irak, die ergens in de zevenentwintigste eeuw v.Chr. moet hebben geregeerd. Zo rond 2000 v.Chr., eeuwen na zijn dood, circuleerden over hem al enkele verhalen, die zijn opgeschreven in het Sumerisch. De verhalen werden echter ook in andere talen verteld, en een Babylonische optekening vond plaats rond 1800.

Dat de sage populair was, blijkt uit het feit dat varianten van de tekst bekend zijn uit het huidige Turkije (Hattusa – in drie verschillende talen) en Israël (Megiddo). Al deze teksten zijn de geschreven neerslag van een mondeling doorvertelde sage. Uit Karchemis, Nuzi en Byblos zijn afbeeldingen bekend die met zekerheid scènes uit de sage voorstellen; of de populaire afbeeldingen van een held tussen enkele wilde dieren eveneens Gilgameš voorstelt, is niet helemaal zeker. Verschillende oosterse verhalen, zoals de Bijbelse sage over Samsom, lijken door het heldendicht te zijn beïnvloed.

In de twaalfde eeuw v.Chr. combineerde een zekere Sin-leqi-unnini de bestaande Gilgameš-verhalen met de mythe van de Zondvloed en schiep zo de standaardtekst, die is overgeleverd op twaalf kleitabletten. Het gaat over een krachtpatser-koning die zich bekommert om god noch gebod, tot hij wordt geconfronteerd met Enkidu, een natuurwezen dat net zo sterk is als hijzelf. Omdat ze elkaar niet aankunnen, sluiten ze vriendschap en halen zo het beste uit elkaar.

Zo besluiten ze om ceders te gaan kappen in het verre westen. De liefdesgodin Ištar is wel onder de indruk van de stoere helden, maar Gilgameš wijst haar avances af. Helaas, hell hath no fury like a woman scorn’d: bij wijze van wraak stuurt Ištar de hemelstier naar de aarde, maar de twee vrienden rekenen ermee af en beledigen ook de godin nog eens. Dat moeten ze bekopen: Enkidu wordt ziek, sterft en wordt begraven.

De climax van het heldendicht is Gilgameš’ rouwverwerking. Hij gaat op zoek naar het eeuwige leven en vindt uiteindelijk de overlevenden van de Zondvloed, die de onsterfelijkheid hebben verworven. De held ontdekt echter dat deze voor hem niet is weggelegd en accepteert uiteindelijk zijn eindigheid. Hij is een wijzer mens geworden.

Wij geloven niet in liefdesgodinnen die wraak nemen als ze worden gekrenkt, wij weten dat de Zondvloed geen historische gebeurtenis is en wij weten dat er geen hemelstieren bestaan. In feite zijn ze ook niet zo belangrijk, want de auteur van het gedicht heeft ze slechts nodig om zijn eigenlijke boodschap uit te dragen: dat mensen volwassen worden in de confrontatie met hun eindigheid.

Wie eeuwig leeft, kan immers elke keuze maken die hij wil: als het de verkeerde is, is er alle gelegenheid het de tweede keer beter te doen. Voor een mens is dat anders: menselijke keuzes hebben consequenties en geven ons leven betekenis. Het is, met andere woorden, de dood die ons tot mensen maakt.

Een beetje een platvloerse gedachte misschien, maar ze is de moeite van het overwegen waard. In elk geval is ze interessanter dan de jaaroverzichten op TV, de supplementen uit uw krant, Sissi en al het andere dat kerstmis zo beklemmend maakt.