Kort geleden schreef ik het eerste van een driedelige serie overpeinzingen wat betreft het Mexicaanse onderwijs. Daarin kwam ik tot de conclusie dat het voorbereidende onderwijs in dit land, met name het middelbare, door geldgebrek en incompetentie een verloren generatie studenten dreigt af te leveren. Eén van de oorzaken van de slechte kwaliteit die ik noemde, is de almacht van onderwijsvakbond SNTE, het Sindicato Nacional de Trabajadores de la Educación (Nationale Vakbond van Werknemers in het Onderwijs). In dit tweede deel: hoe de vakbond het Mexicaanse onderwijs ernstig beschadigt.
Elba Esther Gordillo Morales. Weinig mensen in de Mexicaanse politiek roepen zoveel weerstand op als de 65-jarige leider van de nationale onderwijsvakbond SNTE, de grootste van Latijns-Amerika. Populair is Gordillo niet. Ze wordt gezien als een pure machtspoliticus, die haar positie als leider van de enorme vakbond misbruikt om als een power broker achter de schermen de Mexicaanse politiek sterk te beïnvloeden. Door miljoenen Mexicanen wordt ze ronduit gehaat. In 2009 kwam ze op ietwat genante wijze in beeld (in een eigen variant op ‘Nipplegate’), waarop het internet volstroomde met reacties als: “Kijk, adders hebben ook tepels!”
Waarom is Gordillo zo machtig en tegelijkertijd gehaat? Gordillo, geboren in de zuidelijke deelstaat Chiapas, begon haar carriére als docente op 12-jarige leeftijd tijdens alfabetiseringscampagnes onder de straatarme indiaanse bevolking van Chiapas. Haar politieke carrére ging via de PRI, die Mexico als een eenpartijstaat bestuurde tot 2000. Gordillo was onder meer kamerlid en gedurende een maand voorzitter van de volksvertegenwoordiging. Sinds 1989 is ze voorzitter van de SNTE, een positie die ze in 2007 voor ‘onbepaalde tijd’ kreeg toegewezen door de directie van de bond. In de PRI heeft ze veel van haar invloed verloren, toen ze knallende ruzie kreeg met voormalig presidentskandidaat Roberto Madrazo (2006), waarna ze uit die partij werd gegooid.
La Maestra
Waar een vakbondsleider normaliter de belangen van de vakbondsleden dient te vertegenwoordigen, is het in de SNTE precies andersom. Gordillo heeft de bond zo omgevormd, dat die funcioneert om haar eigen belangen te vertegenwoordigen. Zo werkt het merendeel van haar familie in de bond en mobiliseert ze regelmatig de anderhalf miljoen leden van de SNTE om de politiek op landelijk of lokaal niveau te manipuleren. Gordillo heeft direct contact met hoogwaardigheidsbekleders; in 2006 dook een op tape gezet telefoongesprek op waarin ze de toenmalige gouverneur van de noordelijke deelstaat (van de PRI) ‘verzocht’ om de PAN te steunen in de presidentsverkiezingen. Hardop wordt het niet gezegd, maar tegen de wil van La Maestra (‘De Docente’) ga je als politicus niet in.
Leden van de bond worden geacht te stemmen op de door Gordillo goedgekeurde kandidaten. Wie dat niet doet, wordt het leven als docent of kaderlid onmogelijk gemaakt. Ook wordt ze er regelmatig van beschuldigd vakbondsgeld te gebruiken voor persoonlijke doeleinden.
Vliegeniers
Gordillo en de SNTE hebben zo machtig kunnen worden, omdat de financiële structuur van het Mexicaanse onderwijs een hoogst merkwaardige is. Een groot deel van het federale onderwijsbudget gaat niet rechtstreeks naar de scholen, maar naar de vakbond. En daar begint het probleem: een kleine 30.000 kaderleden van de bond werken niet als onderwijzer, maar staan wel als zodanig geregistreerd en worden als docent betaald. Zij worden aviadores (‘vliegeniers’) genoemd: ze vertonen zich nooit in de klas, maar zijn wel gewoon docent.
En dat is cru, aangezien het onderwijs in Mexico aan geldgebrek en een lerarentekort lijdt. Gordillo, wiens machtsbasis te danken is aan trouwe officials in de vakbond, is uiteraard niet van plan daar iets aan te doen. Zij houdt controle over het onderwijs via de haar loyale kaderleden. Het is dus in haar belang om die situatie niet te veranderen. Door haar machtsbasis, vooral gebaseerd op het hoge ledenaantal van de SNTE, is het voor een politicus die daar iets aan wil doen niet gemakkelijk om het onderwijs te hervormen. Het is een ongeschreven regel in de Mexicaanse politiek dat je zonder de steun van Gordillo een hoge positie in de (federale) regering eigenlijk kan vergeten.
Absurd
Een ander groot probleem is dat docenten verantwoording voor hun functioneren moeten afleggen aan de vakbond en niet aan het ministerie van Onderwijs. Dat klinkt absurd, en dat is het ook. Nieuwe onderwijswetgeving is daardoor nauwelijks effectief: uiteindelijk zijn het Gordillo en haar kader van vrienden en vertrouwelingen in de SNTE die bepalen of een docent in het openbare onderwijs wel of niet goed zijn of haar werk doet. Dat leidt vaak tot de situatie dat bijvoorbeeld een docent Engels die geen Engels spreekt maar wel een trouwe volgeling is van Gordillo gewoon mag blijven zitten, terwijl een gepassioneerde en competente docent die het niet met haar eens is het gevaar loopt stilletjes weg te worden gewerkt.
De grote autonomie van de bond maakt interne hervormingen praktisch onmogelijk, zeker zolang Gordillo en haar vertrouwelingen aan het roer staan. De federale regering kan bijna niets uitrichten. Onderwijsminister Josefina Vázquez Mota en president Felipe Calderón prevelen dat ‘hervormingen zonder de bond onmogelijk zijn’. Maar de bond is niet geïnteresseerd in hervormingen. Vázquez Mota wordt gezien als de kundigste minister in de regering-Calderón, maar zelfs zij kan weinig uitrichten.
De enorme macht van Gordillo en de SNTE houdt Mexico daardoor in een meervoudige houdgreep. Aan de ene kant slokt de bond zoveel geld op, dat het ronduit slechte openbare onderwijs in Mexico niet de middelen heeft om beter te worden. Tegelijkertijd kan daar niets aan worden gedaan, omdat de SNTE niet of nauwelijks ter verantwoording kan worden geroepen. Hoe dit probleem opgelost kan worden? Niemand die een echte oplossing heeft. Een politicus met ballen wellicht, die de positie van de onderwijsvakbond direct aan durft te vallen? Je moet het maar durven, met een grote groep volksvertegenwoordigers die op de hand van Gordillo zijn en het spookbeeld van de potentiële volkswoede van anderhalf miljoen Gordillo-trouwe docenten in je achtertuin.
[jan-albert]