ANALYSE - Tegen alle verwachting in werd de Kroatische oud-generaal Ante Gotovina een kleine twee weken geleden vrijgesproken door het Joegoslaviëtribunaal. Was het een verbijsterende beslissing of juist het bemoedigende begin van een brave new world in het internationale recht? Gastredacteur Maarten Middelkoop ontwart het kluwen.
De reputatie van het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag is al jaren aan erosie onderhevig. Het zou teveel geld kosten – een miljoenenverslindende moloch. Bovendien zou het duurzame vrede in de weg staan in het voormalig Joegoslavië. Immers: bij iedere vrijspraak of veroordeling loopt de spanning er weer op en wordt de prille toenadering tussen de voormalige vijanden de nek omgedraaid.
Maar het tribunaal had ondanks alles één troef in handen: onafhankelijke rechtspraak. Dit werd gegarandeerd door het te bemannen met buitenlandse rechters in het verre Den Haag, een half continent verwijderd van de killing fields in de Balkan. Zonder uitzondering werden er oorlogsmisdadigers uit alle etnische groepen aangeklaagd, Serviërs, Kroaten, Kosovaren.
Maar juist die troef van onpartijdigheid lijkt het tribunaal nu uit handen te hebben gegeven door Gotovina in hoger beroep op vrije voeten te stellen na zijn eerder veroordeling in 2011. Het wordt een omslagpunt in de geschiedenis van het tribunaal genoemd. Wie de overdaad aan harde bewijzen gezien heeft, begrijpt waarom.
Vaderlandse oorlog
De aanklacht tegen Gotovina zoomde in op zijn rol in operatie Storm in 1995. In een paar dagen tijd doodden zijn troepen honderden Servische burgers. Wie kon vluchten deed dat. Operatie Storm was de grootste etnische zuivering in vijf jaar oorlog, meer dan 150.000 Serviërs in een paar dagen tijd.
Tot zover de onomstreden feiten, die ook de rechters van het tribunaal niet weerspreken. De controverse spitst zich toe op de schuldvraag: was het een bewuste strategie?
De Kroaten vinden van niet. Operatie Storm geldt als sluitstuk van wat ze de Vaderlandse Oorlog noemen, waarin ze grondgebied heroverden op Servische rebellen.
Op grote schermen werd door duizenden Kroaten het vonnis vrijdag afgewacht – eerst gespannen, met samengeknepen lippen. Toen kwam de vrijspraak. Een oorverdovend gejoel. Veteranen in uniform zwaaiden hun gebalde vuisten in de lucht. Een roes van nationalistische saamhorigheid trok tot diep in de nacht door het land.
Strategie van oorlogsmisdaden
In de rest van Europa was de reactie anders. Veel onverschilligheid, maar ook onbegrip en zelfs verbijstering. En niet alleen in Servië.
‘Zwarte vrijdag,’ kopte Die Welt in Duitsland. ‘Een politieke catastrofe,’ schreef de Frankfurter Rundschau. Carla del Ponte, voormalig hoofdaanklaagster van het tribunaal, keerde zich onmiddellijk tegen het vonnis.
Toen al was bekend dat het vijfkoppige team van rechters, dat uitspraak deed, zwaar verdeeld was. Drie voor vrijspraak en twee tegen. In het officiële vonnis fulmineerde rechter Fausto Pocar tegen zijn collega’s en het ‘enorme aantal fouten en drogredeneringen.’ Dit vonnis ‘druist in tegen elk gevoel van rechtvaardigheid,’ oordeelde hij.
De bewijzen tegen Gotovina werden gezien als onaantastbaar. Tientallen getuigen schetsten keer op keer hetzelfde beeld: eerst de beschietingen van Servische woonwijken, daarna de verovering en tenslotte de oorlogsmisdaden, huis aan huis.
Maar het sleutelbewijs van het tribunaal was een woordelijk verslag van een geheime vergadering van onder meer minister-president Franjo Tudjman en generaal Gotovina. Tudjman beval er de etnische zuiveringen. Ze bespraken de opties openlijk. Gotovina zei dat Knin, een Servisch stadje in de regio, ‘binnen een paar uur vernietigd [kon] worden.’ Dit zogenaamde Brionitranscript bezegelde het lot van de aangeklaagden. Er viel geen speld tussen te krijgen.
Gerechtigheid
En nu de vrijspraak. Door velen in Servië, en elders, wordt er niet aan getwijfeld dat het vonnis politiek gemotiveerd is. Maar zonder een smoking gun –onomstotelijk bewijs – is die discussie zinloos.
Dus blijft het vonnis zelf over. Wat leert dat vonnis van 139 pagina’s ons over het tribunaal?
Het is een bizar document. De conclusies staan haaks op de conventie van Genève, zegt Balkan-deskundige Eric Gordy van de University College London.
Om te beginnen bestrafte het vonnis de beschietingen van burgerdoelen niet. De reden? De rechters bepaalden dat je eerst met zekerheid moet kunnen aantonen welke granaat er nu precies voor gezorgd heeft dat een bepaald Servisch individu op de vlucht is geslagen. Alleen het afschieten van die ene granaat die daartoe geleid heeft mag dan bestraft worden. Maar omdat je niet weet welke granaat het precies was, kan er dus niemand voor veroordeeld worden.
Dit besluit om alleen individuele beschietingen te bestraffen, bracht de rechters er ook toe om het Brionitranscript buiten beschouwing te laten. Dat transcript betrof immers de algehele planning van de operatie.
Daarmee lijkt het vonnis een vrijbrief aan dictators te zijn. Mocht het als juridisch precedent worden gebruikt, dan is alles toegestaan. Het onderscheid tussen burger- en militaire doelen is weggevaagd.
Een zwarte vrijdag dus: voor het tribunaal, voor de internationale rechtsorde, voor burgers in oorlogssituaties wereldwijd. Maar bovenal voor de slachtoffers en nabestaanden van operatie Storm, die eerder al huis en haard verloren en nu dus ook gerechtigheid.
Reacties (13)
Hoe rijmt zich dat eigenlijk met eerdere veroordelingen? Mij lijkt deze uitspraak nogal inconsistent daarmee.
En nu? Is er nog een mogelijk om dit terug te draaien?
@1: het lijkt wel het proces tegen de moordenaars van Meindert Tjoelker…
“Omdat het in het Nederlands strafrecht niet mogelijk is om een groep te vervolgen, werden de verdachten individueel vervolgd. Het werd echter niet duidelijk wie de dodelijke trap had gegeven. De jongste (17) werd in april 1999 vrijgesproken wegens gebrek aan bewijs.[7] Twee verdachten kregen zestien maanden onvoorwaardelijk wegens openlijke geweldpleging. De vierde kreeg zes maanden onvoorwaardelijk voor openlijke geweldpleging tegen een van Tjoelkers vrienden en tegen een fiets.”
@3: Toch is er wel een verschil. In dit geval geldt dat elke granaat op bevel van Gotovina op burgerdoelen is afgeschoten. Als er in het proces Tjoelker duidelijk was geweest wie de dodelijke trap had gegeven, was die ook veroordeeld zonder dat bekend was welke van zijn trappen precies de dodelijke was. Daarnaast wordt terecht aangekaart dat het afschieten van granaten op burgerdoelen (ongeacht de gevolgen) op zichzelf al een oorlogsmisdaad is (en dus niet tot vrijspraak kan leiden).
@4: Als bekend was geweest wie de dodelijke trap had gegeven wist je dus ook welke van de trappen de dodelijke was, toch?
Dus nu is rechtspraak officieel geen rechtspraak meer..
Of Gotovina schuldig is aan oorlogsmisdaden of niet kan ik niet beoordelen, maar ik moest ook een beetje braken om de nationale vreugde de uitbrak toen de man vrijgesproken was. Wat viel er in hemelsnaam zo uitbundig te vieren dan? Heeft Kroatie schoon schip gemaakt met haar oorlogsverleden? Zijn diegenen die wél schuldig zijn aan etnische zuivering dan veroordeeld? Kunnen de gevluchte minderheden weer terugkeren? Nee, nee, en nog eens nee.
Niemand realiseert zich dit nog maar veel succes met het veroordelen van Mladic en Karadizic, die zullen met deze uitspraak zo’n beetje elke bewijs tegen hun van tafel kunnen vegen.
Ok, maar kan iemand de moeite nemen uit te leggen wat de politieke motivatie dan is?
@9: Kroatië is heel sterk op het Westen georiënteerd (is bv. sinds drie jaar lid van de NAVO, wordt volgend jaar lid van de EU en het Tribunaal was tijdens het toelatingsproces meermaals onderwerp van onderhandelingen), terwijl Servië het beste vriendje van Rusland op de Balkan is. Welke nationaliteiten hadden de vijf rechters?
@10:
Judge Theodor Meron, Presiding – Polen
Judge Carmel Agius – Malta
Judge Patrick Robinson – Jamaica
Judge Mehmet Güney – Turkije
Judge Fausto Pocar – Italie
Aangezien allen een zeer internationale cariere hebben, Meron bijvoorbeeld komt nu uit de USA, is de bovenstaande geboorteplaats niet alleszeggend.
@11: Met die info krijg je wel een idee. Misschien als testje van de hypothese: Hebben Meron en Güney voor vrijspraak gestemd? Dat lijken me de meest voor de hand liggende kandidaten als er politiek gehandeld is.
Twee rechters waren zeer expliciet en beargumenteerd tegen de vrijspraak. Uitgebreide argumentatie is te lezen in het vonnis.
– Judge Carmel Agius appends a dissenting opinion.
– Judge Fausto Pocar appends a dissenting opinion.
De overige rechters waren voor vrijspraak. Het gehele team heeft zich bij de ‘Majority’ aangesloten, maar blijkbaar is er ondanks een bindend besluit door de Majority, wel ruimte voor individueel afwijkende en beargumenteerde standpunten.