De Dichter des Vaderlands kan tekeergaan wat hij wil, maar als het waar is wat hij schrijft, dat we ‘ziek, nihilistisch, narcistisch en gestoord’ zijn en onze politieke leiders slechts excelleren in een decadent isolationisme (zie NRC-Handelsblad d.d. 26 maart jl.), dan heeft het geen enkele zin om tekeer te gaan. Dat doe je niet bij een opa die op sterven ligt.
Feit is dat moreel verval, zoals alle verval, eenrichtingsverkeer is. Een doodlopende weg bovendien. Je kunt het verval hoogstens vertragen, de ondergang uitstellen. Dat weet Ramsey Nasr ook. Wat hij bekritiseert is dan ook niet zozeer het verval op zich, maar de wijze waarop we haar beklagen. ‘Normloosheid spreidt zich uit als een olievlek over onze politiek, onze media en heel onze cultuur. Moet kunnen. Maar dan moeten we ook ophouden met het geëmmer over onze nationale cultuur. Het is het een óf het ander.’
Toch lijkt hij erin te geloven het tij te kunnen keren. Waarom anders zo moralistisch ten strijde trekken?
Joseph Roth noemt in zijn roman De kapucijner crypte, die gaat over het verval van het Oostenrijks-Hongaarse rijk vlak voor de Eerste Wereldoorlog, nog enkele andere eigenschappen. Hij heeft het over de ‘sceptische lichtzinnigheid’, de ‘melancholieke waanwijsheid’, de ‘zondige nonchalance’ en de ‘hoogmoedige verlorenheid’ van de aristocratische en artistieke kringen. Allemaal tekenen van decadentie, de naderende ondergang. Een beeld dat veelvuldig in het boek terugkomt: ‘Boven de glazen waar we overmoedig uit dronken, kruiste de onzichtbare dood reeds zijn knokige handen.’ Het is de onafwendbaarheid van de ondergang.
Zelfs zij die de tirade van Nasr verwelkomen, er waarheid in zien, hebben niet in de gaten dat ze hun eigen ondergang verwelkomen. Klinkt paradoxaal. Dat is het ook. Het is de hoop die ons paradoxale wezens maakt.
Spreken we vandaag de dag over decadentie en verval, dan kunnen we niet om Griekenland heen. Deze bakermat van beschaving en democratie is al heel lang niet meer wat het moet zijn. Geloof het of niet, maar het is dankzij de Noord-Afrikaanse geleerde Ibn Chaldoen (1332-1406) dat ik de crisis van dit land, die symptomatisch is voor die van de gehele Westerse wereld, begrijp. Wie zijn standaardwerk al-Muqaddima leest, kan niet anders concluderen dan dat de wereld anno nu, hoewel gejaagder en ondoorzichtiger, in wezen niet zo veranderd is. Het is daarom dat Ibn Chaldoen, de Erasmus van de Maghreb, er beter in slaagt de crisis uit te leggen dan welke hedendaagse stereconoom ook. Het heeft alles te maken met groepssolidariteit.
Groepssolidariteit is het kernbegrip in ’s mans analyse van opkomst en ondergang van staten. Zonder groepssolidariteit geen politieke macht. ‘De drang om te overheersen en verzet te bieden kan alleen ontstaan op basis van groepssolidariteit, waarin trots en de bereidheid om voor elkaar op te komen of zich voor elkaar op te offeren een essentiële rol spelen,’ schrijft hij.
Ergens schrijft Ibn Chaldoen ook dat een staat soms te weinig inkomsten heeft. Dat komt ‘doordat de leden van de dynastie rijk zijn geworden, hogere eisen stellen en meer geld uitgeven, waardoor de belastingopbrengsten te laag zijn om aan hun behoeften te voldoen en hun kosten te dekken.’ Wat doen machthebbers dan? ‘Soms heffen ze belasting op handelstransacties en markten (…), en soms zetten ze hun functionarissen en belastinginners onder druk en halen ze hun het vel over de oren. Dit laatste gebeurt echter alleen als ze hebben ontdekt dat er veel belastinggelden zijn verdwenen die niet in de boeken zijn terug te vinden.’ Aldus de Middeleeuwer, die natuurlijk nooit van onze gepimpte bancaire systemen met hun warrants, quants en credit default swaps heeft gehoord en zich mede daarom juist de nodige eenvoud en eerlijkheid kan permitteren. Hij hoeft ons niet te imponeren met kennis die afleidt van waar het om gaat. En waar het om gaat is gesjoemel. Waar het om gaat is verval. De naderende ondergang.
Via groepssolidariteit wordt nog meer duidelijk. Het begrip legt namelijk een dynamiek bloot die door een woord als “democratie” ongezien blijft. Bijvoorbeeld waarom toenmalige premier Papandreou, toen hij werd geconfronteerd met de strenge maatregelen die moesten worden getroffen om het land uit de crisis te trekken, zijn volk aanvankelijk een referendum wilde voorleggen. Dat deed hij om de broodnodige groepssolidariteit af te dwingen. Daarom hield hij zijn landgenoten het meest democratische instrument boven het hoofd. Papandreou kon zich geen voorbeeldiger politiek leider betonen. Deed hij dat niet, dan zou het volk de crisismaatregelen als louter vernederend kunnen zien. En dan zou het verval niet alleen voor de Grieken, maar voor ons allen in een versnelling zijn gekomen. Een versnelling die geen ruimte laat voor de illusie dat het verval is afgewend.
Wisten de andere EU-lidstaten, die het referendumvoorstel unaniem afbrandden, dan niet dat Papandreou een totale anarchie bezwoer? Vast, maar zij hadden rekening te houden met hun eigen groepssolidariteit, zonder welke zij natuurlijk ook niks konden beginnen.
Kraakheldere analyse, vindt u ook niet? Met dank aan Ibn Chaldoen.
Maar er zit dus ook iets verontrustends in. ‘Aftakeling is een chronische aandoening die niet kan worden behandeld of genezen, omdat er sprake is van een natuurlijk proces, en in natuurlijke processen kan men niet ingrijpen.’ Hij verklaart dit door erop te wijzen dat het voor mensen die een zekere mate van invloed en welvaart gewend zijn onmogelijk is om genoegen te nemen met minder. Ook van de groep wordt geen heil meer verwacht. Omdat wanneer een staat eenmaal door aftakeling is aangetast, de groepssolidariteit vaak al verdwenen is. Niet voor niets grijpen conservatieven dan terug op nationalistische neigingen als culturele eigenheid en een gemythologiseerde vaderlandse geschiedenis. Kijk naar de 19e-eeuwse Hollanders die de eigen Jan Salie-geest bekritiseerden, uit verlangen naar de Gouden Eeuw. De 21e-eeuwse Jihadisten die naar de vestiging van een nieuw kalifaat dorsten, in de hoop de glorietijd van de islam te doen herleven. De PVV die de teloorgang van de welvaartstaat verhaalt op de mythe van een opgedrongen multiculturele samenleving.
Is de groepssolidariteit in Nederland verdwenen? Niet als we kijken naar de Oranjegekte die losbarst tijdens grootschalige voetbaltoernooien. Niet als we delen in het leed en geluk van de leden van het Koningshuis. Kortom, zaken die ons gezamenlijk verbinden omdat ze boven de partijen uitgaan. Dat is broodnodig. In Nederland willen wij namelijk ook dat er iets te kiezen valt als we naar de stembus gaan. Wij Nederlanders zijn trots op onze keuzerijkdom, de vele politieke partijen waarop we kunnen kiezen. In de meeste landen kunnen mensen slechts kiezen op twee partijen. Echter, in het besef dat de onderlinge groepssolidariteit tussen de verschillende kiezers verbrokkelt wanneer partijen te veel van elkaar afdrijven, blijft de keuzerijkdom oppervlakkig. De enige polarisatie die we kennen is nog altijd die tussen de partijen ter linker- en rechtzijde van het politieke spectrum, ondanks de veelheid aan politieke partijen.
Een andere uitdaging is die van de immigratie en integratie. Hier is al veel over gezegd en geschreven. Het volstaat om te onderkennen dat de verschillende groepen mensen met hun verschillende sociale en culturele afkomst een overmatige beroep doen op de groepssolidariteit wanneer ze zich van elkaar afzijdig houden, zoals in sommige wijken al te lang is gebeurd.
En er is nóg een uitdaging die in dit kader genoemd moet worden, en wel de vergrijzing van onze samenleving. Deze is door de economische crisis pregnanter geworden, omdat hij een groot gewicht legt in de schaal die we de verzorgingsstaat noemen. De verzorgingsstaat zoals we die kennen is daardoor onhoudbaar geworden. Steeds meer ouderen hebben steeds meer zorg nodig en daar staan niet voldoende jongeren tegenover om de kosten ervan te dragen. Dit tast de solidariteit tussen de generaties aan. Illustratief is de opkomst van de jongerenbeweging G500, die de partijcongressen van de middenpartijen wil bestormen om de vermeende politieke dominantie van de ouderen tegen te gaan.
Ik blijf ondanks alles hoop houden. Hoop is ons aller geestelijk bloed en gaat waar hij niet gaan kan. Onomkeerbaar als verval is, zo onuitroeibaar is de hoop. Zoals de Dichter des Vaderlands die even triomfantelijk als zinloos ageert tegen een land in verval, en erom geroemd wordt in de hoop de totale ondergang te stuiten.
Foto: Arnar Valdimarsson
Reacties (15)
Ik denk dat Saïd het uitblijven van comments als compliment op kan vatten. Zit gewoon te goed in elkaar dat stuk. Zeg een volgende keer eens iets geks, wel zo leuk voor de reaguurders…
“Waarom anders zo moralistisch ten strijde trekken?”
Alles is ijdelheid.
@1: Je zou cynisch kunnen zijn, maar ik stopte met het lezen toen ik “Feit is dat moreel verval, zoals alle verval, eenrichtingsverkeer is” las. En toen ik de lap tekst zag die zich onder de “lees verder” bevond.
Ik kon het echt niet opbrengen een stuk verder te lezen van iemand die complete onzin als onomstreden feit neerzet.
cynisch ja en nee. Naar mijn mening had het stuk beter kunnen beginnen met de woorden van Ibn Chaldoen (die ik heel leerzaam vond) om een stelling te poneren en later Ramsey erbij te betrekken.
Sterkste gedeelte vind ik het stukje ‘groepssolidariteit’ met betrekking tot Griekenland. Wel zogenaamd bij eenzelfde monetaire unie behoren maar ondertussen leuk verdienen aan het verschil in rating. Zover is het in boevenland VS-Amerika tenminste nog niet (zover ik weet), dat pak en beet Maryland woekerwinsten pakt op Montana, omdat ze daar toch alleen maar gesloten mijnen en methheads hebben. En dan Montana een paar duikboten in de maag splitsen, al wonen ze helemaal niet aan zee.
volgens mij heb ik nou wel iets geks gezegd.
Had hetzelfde. Onzin als feit presenteren en daarop je hele verhaal baseren gebeurt er al genoeg.
Uitgezonderd de aanname die eerder werd genoemd vond ik het een stuk dat hout snijdt.
Stoppen met lezen als je een stelling tegenkomt waar je het niet mee eens bent getuigt niet echt van een open geest.
“Stoppen met lezen als je een stelling tegenkomt waar je het niet mee eens bent getuigt niet echt van een open geest.”
Inderdaad. Om de paar artikelen heb je wel zo’n reaguurder en ze hebben niet door dat ze alleen maar hun eigen kortzichtigheid tentoon spreiden. Lees het artikel tóch eens door, misschien leer je nog eens wat.
Ik spreid helemaal niks tentoon, vooral ook omdat de zin “Stoppen met lezen als je een stelling tegenkomt waar je het niet mee eens bent getuigt niet echt van een open geest.” niet slaat op mijn opmerking.
“Feit is dat moreel verval, zoals alle verval, eenrichtingsverkeer is” is een feitelijk onjuiste stelling. Heeft niets met eens zijn of niet te maken. De complete menselijk geschiedenis is daarvan het bewijs.
Ik neem aan dat jij ook stopt met lezen als iemand aan het begin van een stuk zegt dat 1+1=3, en dat dat een feit is? En vaak lees ik nog wel een stukje verder hoor, maar toen ik op de lees verder klikte en de lap tekst eronder zag, dat combineerde met de tijd die ik had en de eerdere 1+1=3 was de keuze snel gemaakt.
En dat is de schuld van de auteur, niet van mij.
Lulkoek: het defaitisme van de schrijver is onomkeerbaar.
Zonder groepssolidariteit geen beschaving. Mooi stuk met zinnige inzichten. Dank.
“Zonder groepssolidariteit geen beschaving”, huilden de wolven.
“Beeeeh”, beaamden de schapen.
Normloosheid is altijd hetgeen men de ander verwijt, dat die ander er niet dezelfde normen er op na zou houden als jijzelf.
Het Oostenrijks-Hongaarse Rijk verviel omdat daarbinnen allerhande nationaliteiten er een groepsmoraal (nationalisme, dus) op na gingen houden.
Ibn Chaldoen zal over groepssolidariteit geschreven hebben in staten die voor 90% agrarisch waren, waarin aldus 90% van de bevolking min of meer mekaars gelijke was.
De Oranjegekte die losbarst tijdens grootschalige voetbaltoernooien is nogal een goedkope affaire, waarbij men toch vooral geld uitgeeft aan zichzelf; dat men geen Duitser is, is hetgeen wat dan vooral gevierd wordt.
Het delen in het leed en geluk van de leden van het Koningshuis kost hoogstens een abonnement op de Privé, indien je je daaraan wil verlekkeren.
En dat Papandreou een volk zou ‘hebben’ vind ik kwestieus. Als een volk namelijk solidair met mekaar zou zijn, dan is dat altijd afgedwongen. Zo constitueert een volk zich nu eenmaal: middels het patriarchaat.
Aardig stuk van El Haji. Aardig in de zin, dat hij probeert het niveau te overstijgen van hen, bij wie de toon en de geluidssterkte van de “argumentatie” de feitelijke onderbouwing ervan moeten vervangen. Jammer is alleen dat hij (door de beperkte lengte van het stuk?) er niet aan toekomt duidelijk uit te werken waar hij zijn hoop op het stuiten van de totale ondergang op baseert. Om dat vervolgens te kunnen uitwerken in concrete adviezen.
Ik besef hoe wrang mijn laatste twee zinnen zijn in het licht van het “communiceren” en “argumenteren” door Wilders: via tweets. Dan leggen El Haji en Wilders in het maatschappelijk discours de lat wel op een héél andere hoogte. Ik vind trouwens de thematiek rond Wilders en de PVV op deze site wel aardig en soms grappig benaderd: http://stophetgevaarwilders.blogspot.com/.
Of de normloosheid, of het verval van normen en waarden, onomkeerbaar is, weet ik zo net nog niet. Voorlopig voelt de meerderheid van de bevolking zich nog niet erg lekker bij deze nieuwe vrijheid van meningsuiting, waarin we alles mogen roepen wat we in ons hoofd op komt, zonder er bij na te denken, tot in de Tweede Kamer aan toe. Er is dus nog hoop.
Daar staat tegen over, dat een belangrijk deel van onze elite al sinds de jaren 80 het slechte voorbeeld geeft en niet van plan lijkt daar mee te stoppen. Zelfs een grote financiële crisis heeft hen er niet van kunnen overtuigen, dat de bonussencultuur aan een grondige renovatie toe is, bijvoorbeeld. Het maakt het natuurlijk veel moeilijker uit te leggen aan de rest van de bevolking, dat solidariteit met anderen het beste voor de samenleving is, als de leiders gewoon door gaan met zichzelf verrijken. Neem daarnaast het fundamentalistische geloof in de vrije markt, die alle problemen op zal lossen, als we haar haar gang maar laten gaan en ieder voor zich zich maar moet zien te redden, en het lijkt duidelijk, dat het verval lastig te keren is.
Het gebrek aan normen en waarden is ook al diep doorgedrongen. Dit weekend zag ik op tv weer eens iemand roepen, dat armoede in Nederland niet bestaat, bijgevallen door een ander, die riep dat dat een belediging was voor de armen in Afrika. Over de individuele gevallen van armoede (voorbeelden in die discussie) wilden geen van beiden discussiëren, en helaas stelde niemand in de discussie vast, dat beide heren ook op ontwikkelingssamenwerking willen bezuinigen (hun solidariteit met armen in de derde wereld was gefingeerd, omdat het hun doel in de discussie diende, niet omdat ze solidair zijn).
Dat is de ellende van dit soort progamma’s(formats),degene die een discussie”wint” heeft gelijk,terwijl dat helemaal niet waar hoeft te zijn.Maar bij de kijkers blijft de indruk hangen dat degene die het pleit heeft gewonnen het bij het rechte eind heeft.