U wordt gezien (2): Dataveillance

Surveillance is in zijn meest basale vorm het systematisch waarnemen en eventueel vastleggen van iemands aanwezigheid of gedrag. Het roept al snel associaties op van camerabewaking, of van agent bromsnor die de plaatselijke hangjongeren in de smiezen houdt. Maar er zit veel meer in. We kunnen vijf vormen van surveillance onderscheiden: panoptische surveillance, dataveillance, synoptische surveillance, sousveillance en zelfveillance. Vandaag dataveillance (hier aflevering 1).

Democratisering en schaalvergroting zien we versterkt terug in dataveillance, die nauw verbonden is met zijn panoptische broeder. Soms zelfs zo nauw dat niet goed is aan te geven waar de een overgaat in de ander. Panoptische surveillance gaat om zintuiglijke waarneming: zien, horen, voelen en – nu al op kleine schaal – ruiken en proeven. Panoptische surveillance speelt zich af in de echte wereld, terwijl dataveillance betrekking heeft op de virtuele wereld, waarin de echte wereld zich in toenemende mate verdubbelt. We zullen nog zien dat de werkelijkheid zich niet alleen heeft verdubbeld in de virtuele, maar dat de wereld van dataveillance een compleet nieuwe wereld is waarin vergaande mogelijkheden van surveillance zijn geopend.

Dataveillance is immers het domein van soft- en hardware, van chips en databanken, van wiskunde – logaritmes, correlaties, kansberekening. Meer nog dan panoptische surveillance werkt dataveillance met enorme schaalgroottes en kleine tijdspannes. Dat is mogelijk gemaakt door de enorme vergroting van de processorsnelheid van computers, de explosieve groei van databanken, de toenemende verbondenheid van verschillende computers en datasets en tot slot, misschien nog wel belangrijker, de snel dalende kosten van dit alles. Die databanken worden continu gevoed door een snel uitbreidend netwerk van sensoren. Sensoren vangen informatie op en sturen die, al dan niet direct, door naar een databank. Iedere keer dat je een rekening betaald of een aankoop doet online of met een pinpas, wordt dat opgemerkt en geregistreerd door de bank of creditcardmaatschappij. Als je een site bezoekt, plaatst die een cookie op je harde schijf die surfgedrag monitort en doorstuurt. Iedere keer dat je over de A12 tussen Harmelen en Woerden rijdt, wordt je kenteken gefotografeerd en die informatie wordt bewaard.

Ons gedrag – hoe en wat we kopen, waar we ons bevinden, wie we bellen, wat we op internet doen, etc. – ligt steeds vaker verspreid over verschillende databanken. Die informatie wordt bewaard, zodat er een historisch patroon te ontwaren valt. Met wiskundige en statistische modellen – zoals algoritmen – kunnen bedrijven en overheidsdiensten patronen in deze informatie herkennen. Op basis hiervan kunnen ze ons indelen in fijnere categorieën of profielen. Dat kan heel ruw zijn: verdacht of onverdacht bijvoorbeeld. Dat kan ook verfijnd zijn, zoals we in het hoofdstuk over de naakte consument nog uitgebreid zullen zien. Die profielen zorgen ervoor dat een bedrijf of instanties miljoenen mensen in een databank kan houden, maar al die mensen toch nog enigszins persoonlijk kunnen behandelen.

Maar met die profielen kan nog iets veel interessanters gedaan worden.

Politieman John Anderton werkt bij Precrime, een experimentele politieorganisatie in Washington. Als een bewoner in de buurt gedachten krijgt over het uitvoeren van een moord, krijgt de politiedienst een signaal daarover via een soort helderziende, een Precog. Nog voordat de moordenaar tot zijn daad kan overgaan, krijgt Anderton de beelden door zodat hij preventief kan ingrijpen. De moordenaar wordt gepakt voordat hij de daad heeft kunnen plegen. Dit is de opzet van Minority Report, de succesvolle film uit 2002 met Tom Cruise in de hoofdrol.

Het verhaal is minder vergezocht dan het lijkt. In toenemende mate kunnen overheidsdiensten en bedrijven al in de toekomst kijken. Moderne databanken bevatten zoveel informatie dat slimme rekenaars er voorspellingen mee kunnen doen. Dan begeven we ons op het terrein van de kansberekening. De AIVD gaat er bijvoorbeeld vanuit dat de kans zus en zoveel is dat een aanslag wordt gepleegd door een jonge Marokkaan, die geisoleerd leeft, continu jihadistische sites bezoekt en net uit de moskee is gezet vanwege zijn radicale denkbeelden. Een Turkse leeftijdgenoot die actief is binnen de seculiere arbeidersvereniging zal in de ogen van de AIVD een kleiner risico vormen. Voor een samenleving die in toenemende mate preventief wil optreden, is dit belangrijke informatie. Met andere woorden, met dataveillance surveilleert men niet alleen in het verleden en heden, maar ook al in de toekomst.