Tweetaligheid in onderwijs voor alle leerlingen?

ANALYSE - Afgelopen maandag stond er een ingezonden brief van Jaap Dronkers in De Volkskrant. Hij maakt zich zorgen over nieuwe plannen van Dekkers om Engels al vanaf de kleuterklas in te voeren. Dronkers vindt dat een bedreiging voor de samenleving: taal is het bindende element van een natie.
De reacties en ingezonden brieven waren stevig. Nederland heeft open grenzen, globalisering is niet te stoppen, en het zijn de ouders die dit terecht willen, om een paar reacties te noemen.

In het voortgezet onderwijs in het Tweetalig onderwijs (tto) sterk in opkomst: in 2011 waren er in totaal 152 scholen voor Tweetalig onderwijs met naar schatting 27.000 leerlingen. Dat is nog “slechts” 3% van de leerlingen, zou je kunnen zeggen. In het basisonderwijs is de groei in “vroeg vreemdetalen onderwijs” ook fors: in 2011 kregen 64.500 leerlingen vanaf groep 1 een vreemde taal aangeboden, op 645 scholen (2,5% van totaal aantal leerlingen in po). Gaat dit onderwijs niet ten koste van de inhoudelijke kwaliteit? We weten het niet.

Bron: Kerncijfers OCW 2007-2011

Ik vind het een ingewikkeld thema en heb er geen eenduidige mening over. Hoewel ik sommige reacties op het artikel van Dronkers ijzersterk vond, vind ik dat we zijn betoog serieus moeten nemen.  Het is makkelijk om er klakkeloos vanuit te gaan dat het zo vroeg mogelijk aanleren van een tweede taal, goed is voor onze kinderen. Maar het is nog iets anders om dat tot standaard te verheffen in het hele onderwijs. Ik heb er geen sluitend betoog tégen, maar er is ook geen sluitend betoog vóór. Wel wat “losse” gedachten en observaties.

Alles van waarde is weerloos: hoe waardevol is onze eigen taal?
Allereerst is taal verbonden met diepe emoties. Als ik bij het Meertens Instituut een geluidsopname beluister van een Achterhoeks dialect (opgenomen in Varsseveld in 1974), dan hoor ik mijn opa, en alle goede herinneringen uit mijn jeugd.  Dialect was op school not done en velen hebben hun streekdialect verleerd onder invloed van het onderwijs. Of dat goed of slecht is weet ik niet, maar het laat zien dat het helemaal niet ondenkbaar is dat onze (achter)kleinkinderen geen Nederlands meer spreken. Dat gaat in andere landen ook soms heel snel. In het Amerikaanse onderwijssysteem is het Engels geen beschermde taal. In de zuidelijke staten rukt het Spaans snel op: in sommige staten zijn er scholen die feitelijk volledig Spaanstalig zijn geworden.

Grote veranderingen in het onderwijs soms achteloos ingevoerd: wat weten we van effecten?
In het betoog van Dronkers valt op dat hij geen empirisch bewijs presenteert waaruit blijkt dat tweetaligheid slecht zou zijn. Dat zou je gezien zijn reputatie wel verwachten. Maar het feit dat er geen empirisch bewijs is, vind ik juist in dit soort gevallen zo zorgelijk. Eerder schreef ik over enkele grote veranderingen in het onderwijs, die “vanuit het niets” of vanuit verschillende belangen ontstaan: het continue rooster en tweetalig onderwijs zijn daar beiden voorbeelden van. En in beide gevallen is er weinig echt bekend over de effecten op de leerresultaten of de sociaal-emotionele ontwikkeling.

Leidt aanbieden van zaakvakken in andere taal tot niveauverlaging?
De OESO doet al jaren onderzoek naar de mate van integratie van tweede generatie immigranten, en de verschillen tussen landen. Nederland doet het daarbij zeer matig. In landen waar kinderen van immigranten schoolvakken in de eigen taal krijgen aangeboden, en de nieuwe taal als apart vak, zijn de resultaten beter. Met andere woorden: als ze zaakvakken in de eigen moedertaal worden aangeboden, is de cognitieve belasting lager, waardoor ze meer uit het vak halen. Het zou dus ook best zo kunnen zijn dat het aanbieden van zaakvakken zoals wiskunde, geschiedenis en aardrijkskunde in een tweede taal, leidt tot een vervlakking en verlaging van het niveau. Ik ken daar nog geen goed onderzoek naar.

Eerder onderzoek naar TTO waarschijnlijk niet representatief
In een eerdere blog over TTO schreef ik over het onderzoek dat wel is gedaan naar de effecten van TTO. Dat onderzoek was positief. Maar daar zijn wel wat kanttekeningen bij te plaatsen. Het ging om onderzoek onder scholen die als “pioniers” beschouwd kunnen worden. Die scholen hadden een grote motivatie om het goed te doen, en mogelijk ook de betere docenten die echt tweetalig zijn. Daarnaast is dergelijk onderzoek mogelijk ook bedoeld geweest om belangenorganisaties te helpen bij het enthousiasmeren van scholen om TTO in te voeren, of om zorgen weg te nemen. Het is gevaarlijk om op basis van zo’n onderzoek te concluderen dat het voor alle scholen die daarna kwamen ook een goed idee is om tweetaligheid in te voeren.

Veel werknemers komen nooit in aanraking met het buitenland
Het argument dat we steeds internationaler worden, kan ook genuanceerd worden. Minder dan 1 op de 10 MKB-bedrijven in Europa haalt omzet uit export (bron: ENSR). Uit onderzoek naar het Europese MKB  blijkt dat meer dan 80% van de medewerkers nooit in aanraking komt met bedrijven in een ander land . Het MKB is nog steeds de motor van onze economie en werkgever van het grootste deel van de bevolking. In het FD vandaag leggen twee onderneemsters uit dat het ontbreken van één Europese interne markt een groot probleem is en het FD noemt een aantal bedrijven die om die reden naar de US is verhuisd. Het ontbreken van een interne markt heeft waarschijnlijk meer te maken met diverse juridische en administratieve regels, dan met onderlinge communicatieproblemen. Of tweetaligheid gaat bijdragen aan een betere werking van de Europese markt is maar de vraag: daarvoor moeten vooral de regeringsleiders en overheden beter gaan samenwerken. Daar speelt taal zeker een rol, maar ook cultuur. En niemand zal beweren dat we naar 1 Europese cultuur moeten: juist de diversiteit maakt ons krachtig.

“Eurokids” die zijn opgegroeid in internationale context missen soms eigen identiteit
In het boek “De Europeanen, Leven en werken in de hoofdstad van  Europa” van NRC-correspondent Caroline de Gruyter beschrijft ze hoe kinderen van Brusselse EU ambtenaren en diplomaten, die in Brussel naar een internationale school gaan, vaak “los raken” van hun eigen land. Ze hebben geen moedertaal of land waarmee ze een sterke binding hebben, of op terug kunnen valllen. Deze “eurokids” lijken soms echt last te hebben van het gebrek aan een duidelijke identiteit. Na lezing van het boek krijg ik niet het idee dat ze helemaal ontspoord raken, maar echt vrolijk werd ik er ook niet van.

Niveau van discussies in tweede taal mogelijk lager
In het hoger onderwijs zien we een toenemende trend om vakken in het Engels aan te bieden. Vaak ook om internationale studenten mee te kunnen laten doen aan de colleges. De paar ervaringen die ik zelf heb als gastdocent bij dergelijke groepen zijn niet echt goed. Vaak is het taalniveau van zowel de Nederlandse als de buitenlandse studenten te beperkt, zo dat diepgaande discussies niet mogelijk zijn. Het casusmateriaal dat in het Nederlands rijk is aan informatie, werd in de vertaling sterk versimpeld. Dat zou ook een argument kunnen zijn voor méér onderwijs in het Engels in het po en vo, maar het blijft toch een tweede taal waarin we ons minder makkelijk en rijk uitdrukken.

Hoge vlucht TTO misschien ook wel door onderlinge concurrentie?
Tot slot vraag ik me af waarom TTO zo’n hoge vlucht heeft genomen. Ik geloof helemaal niet dat ouders zo’n sterke drijvende kracht zijn. Het is veeleer een combinatie van factoren, en ik denk dat de onderlinge concurrentie om de leerlingen ook een grote rol speelt. Zoals digiboarden ook massaal zijn aangeschaft om te laten zien dat scholen mee gaan met de tijd, zo zijn vo-scholen massaal tweetalige cursussen en sportklassen gaan aanbieden. Ouders die bang zijn dat we als Nederland de boot missen, en vooral bang dat hun kinderen de boot missen, zijn dan snel geneigd om kinderen die dat aankunnen naar TTO-klassen te sturen.

Nogmaals, ik ben niet tégen deze ontwikkeling, en ben in het algemeen groot voorstander van méér internationalisering. Maar ik denk wel dat we grootschalige veranderingen zorgvuldig moeten volgen, en ons steeds moeten blijven afvragen wat de  effecten zijn: zowel positief als negatief. De sociale gevolgen, waar Dronkers terecht aandacht voor vraagt, blijven onzichtbaar als we er klakkeloos vanuit gaan dat meertaligheid per definitie beter is.

Via Onderwijs in Grafieken.