Paul Verhoeven’s Zwartboek

Hehe, eindelijk weer eens een Nederlandse film waaraan je zonder aarzelen een bioscoopbezoek kunt wagen. Niet dat er de afgelopen jaren helemaal niets aardigs is gemaakt, maar het was telkens wel erg makkelijk wachten op de DVD-release. Paul Verhoeven’s Zwartboek levert 145 minuten cinemavermaak van ‘internationale klasse’ (het predikaat dat Nederlanders gebruiken om hun even tevoren verloren nuchterheid snel weer terug te claimen). Voor zijn epos over de Tweede Wereldoorlog werkte Verhoeven met een (ook al onnederlands hoog) budget van 17 miljoen euro. Dat is wel zo prettig als je van plan bent om Den Haag af te zetten voor massascenes met een paar duizend figuranten en je boerderijen wilt opblazen (wel weer typisch Nederlands overigens dat een vergunning maar voor een opblaasbeurt geldt). Het resultaat staat.

‘Weer een film over WOII…’, hoor ik de ex-Nazi kampbeulen en de vergeten helden uit de Eerste Wereldoorlog onder u verzuchten. En met succesvolle langspeelfilms als De Aanslag, De Tweeling, Het Meisje met het Rode Haar en Amsterverdammtnogmal, kan het een tijdje hebben geleken dat dit onderwerp het enige was waar Nederlanders filmtechnisch wat zinnigs over te zeggen hebben. Maar de laatste jaren was dit zeker niet het geval en de hoeveelheid aan (kinder-)boekverfilmingen die de recente aandacht opeisten, maakten het onderwerp van Zwartboek eigenlijk iets om naar uit te kijken.

Het onverminderde succes van de Nazivergelijkingen in politieke discussies ten spijt, twijfelde ik er wel aan of Verhoeven qua cinema nog iets kon toevoegen na de vele 40/45-films. De ganse goegemeente lijkt ook niet echt meer warm te lopen voor informatie die verder weg ligt dan de onderwerpen in I Love the 80’s/90’s. Na ruim twee uur uit de zaal gestapt, verdrong mijn enthousiasme over het sterke verhaal, de fraaie beelden en enkele sublieme vertolkingen volledig de interessantdoenerige cinematografische vragen. Wat Verhoeven heeft toegevoegd met Zwartboek, is bijvoorbeeld niet een vernieuwende cameravoering die vanwege het uitsluitend gebruik van stroboscopisch licht de kijker een ongemakkelijke confrontatie met zichzelf laat beleven. Of een emotieve onderlaag die acteurs aanboren door uitsluitend in (oud Groenlandse) kleutertaal te communiceren. Nee, Verhoeven heeft “gewoon” een verhaal verteld in de beste Hollywoodtraditie met een rauw Nederlands sausje.

Het indrukkwekkendste is de scene op bevrijdingsdag. De wijze waarop de collaborateurs worden vernederd door de feestende meute is beklemmend en maakt de vrijheidsvreugde ongekend grimmig. Dit moment is de ultieme belichaming van de schuivende scheids(stippel)lijn tussen goed en kwaad. Het is lichtelijk overdreven dat sommigen de héle film door, de thematiek van de grijstinten menen te zien. Vrijwel alle karakters zijn toch ofwel held(in) of schurk. Dat de kijker hierover een aantal keer slinks op het verkeerde been wordt gezet, doet daar niets aan af.

Geen kwaad bloed is te bespeuren in de lelieblanke heldinnenhoofdrol waarmee Carice van Houten gestalte geeft aan de Joodse zangeres Rachel Steinn. Op het filmfestival van Venetie, op de internationale premiere van Zwartboek, werd zij alom geprezen. De Nederlandse pers tekende zelfs geroezemoes op dat de nieuwe en verbeterde Scarlett Johansson was gearriveerd. Alleen al Van Houten is voldoende reden om de film te gaan kijken vanwege, zoals recensenten dat altijd zo mooi zeggen, “de geloofwaardige en krachtige karaktervertolking die de kijker meeneemt, zodat het personage gaandeweg in het hart wordt gesloten en de kijker alleen nog maar wenst om na een avond geanimeerd strippokeren apelazarus lepeltje-lepeltje met haar te gaan liggen”.

Sargasso zou geen toplog zijn als het niet al in 2003 exquise marketingopportunities aangreep op het terrein van topactrices in toplesstrio’s [Still uit De Passievrucht – Reijn, Van Houten en Peter Paul Muller]
De andere diva uit de film is Halina Reijn. Beide actrices deden auditie voor de hoofdrol, maar Reijn kreeg de rol van opportunistische ‘moffenhoer’ die op bevrijdingsdag even makkelijk switcht naar een Canadese soldaat. Het karakter van Ronnie, die dus in de film een rol aanneemt om zo aangenaam mogelijk te overleven, wordt perfect door haar neergezet. Ik wilde eerst typen “Is haar op het lijf geschreven”, maar dat klinkt ietwat lullig. Toch laat de actrice Halina Reijn niet makkelijk vergeten dat je kijkt naar een actrice. Ze speelt haar rollen technisch bijna te perfect. Een maandje geleden onderging zij een interviewonderhoud van drie uur (in Zomergasten). Aan het slot verzuchtte haar gastheer Joris Luyendijk dat zij weliswaar heel veel had gezegd, maar dat hij nog steeds geen idee had wie zijn nou was. Halina leek even uit het veld geslagen, maar had ook hier weer een antwoord op: daar koos zij namelijk bewust voor. In Zwartboek werkt dit ‘imago’ echter perfect. Overigens heb ik voor toekomstige andersoortige rollen alle hoop op verbetering. Want onlangs bespeurde ik zowaar een tweetal seconden levensechte en ongekunstelde emoties bij de actrice. Halina etaleerde bij het horen van een regisseur die koud een persconferentie opent met de vaststelling dat de mensheid verloren is, een mooie emomengelmoes van scepsis en plaatsvervangende schaamte. Dit inspireerde mij tot een ode: Er zijn actrices waarvoor je meer dan een kwartiertje knippen en plakken nodig zou hebben om recensietechnisch door te dringen tot de innerlijke schoonheid (NB het kan ook dat zij een binnenpretje had over heur haar ofzo, maar dat maakt de acteerprestatie hoegenaamd niet minder) -[Beelden uit uitzending NOVA]
Verhoeven dicht de mensheid niet veel hoop toe en deinst er niet voor terug dit ten overstaan van de wereldpers te verkondigen. Maar dat betekent niet dat hij het op prijs stelt als vragenstellers diepere lagen van zijn werk gaan ontpellen. Dat ondervond interviewster Jellie Brouwer in het programma Kunststof. Zij zag haar overtuiging dat de benaming ’terrorist’ voor de verzetsstrijders toch echt zeggingskracht over het huidige Westen moest hebben, sneuvelen op een muur van onwil bij Verhoeven. Verzetsstrijders werden toen gewoon ‘echt’ terroristen genoemd. De maat was vol toen Brouwer de regisseur vervolgens wilde ontfutselen dat hij toch echt wel meer metaforische pretenties moest hebben dan alleen een incidenteel verhaal van een Joods meisje vertellen. Zij krijgt de grote meester binnen drie minuten goed over de zeik:
Je manipuleert me weg van mijn origineel standpunt. (..) En dan hamer je toch door van ‘ja maar, ja maar, ja maar’. En dan zeg ik ‘nou ja wacht es even’, dan wil ik je wel even bij de les houden, niewaar? En dan zeg ik: het is zo, dit, dat en zus!” [Klik op tekst voor fragment. Hele uitzending Kunststof hier: WinMedia of mp3].

Met een resultaat zoals Zwartboek zijn zulke grillen de goede man uiteraard vergeven. De terugkeer naar Nederland van de verloren regisseurszoon werd er in elk geval niet minder om gevierd. En eerlijk is eerlijk, de man heeft het geflikt om een bijzonder gelikt (en overigens ook onderschat en verkeerd geïnterpreteerd) filmverhaal als Starship Troopers te laten culmineren in een strijd tegen een monster in falluschachtige vorm met vaginale trekken. Dat illustreert zijn grootsheid al voldoende en maakt iedere uitweiding over zijn andere films overbodig.
Peuters die zulke gedrochten tekenen, kunnen rekenen op een enkeltje naar de psychiatrische afdeling van Kindergarten Guantanamo Bay, maar Paul Verhoeven noemt deze creatie: de Brain Bug
Met Zwartboek heeft Verhoeven een Nederlands verhaal verteld, ver weg van de groteske scifi-vorm van Robocop en Total Recall en van de wat oppervlakkiger onderwerpkeuze van Basic Instinct en Showgirls. Toch probeerde de regisseur ook al in Amerika een groots historisch onderwerp te verfilmen. Vergaande voorbereidingen halverwege de jaren ’90 om de film Crusader te maken sneuvelden vanwege de huiver van filmstudio Carolco Pictures. Verhoeven zag het, samen met Arnold Schwarzenegger (verder in de cast: John Torturro en Jennifer Connoly), al helemaal zitten om de kruistocht te verfilmen die volgde op de oproep van paus Urbanus II om de Arabieren uit Jeruzalem te ontzetten. Verhoeven: “Interessant was dat we met grote nadruk stelden dat de Arabische cultuur superieur was. De mensen van de tegenpartij waren heel wat ruimdenkender dan de christenen. Dat zou nog steeds een interessante film opleveren, nu vanuit Amerikaans standpunt alle Arabieren de duisternis in worden gedrukt.” Maar het verhaal van de verwoestende tocht met een immens bloedbad in Jeruzalem in 1099, sneuvelde vanwege onwil van de studio’s en mogelijk ook door tegenwerking van de streng katholieke Maria Shriver, de echtgenote van Schwarzenegger.

Momenteel wil Verhoeven eigenlijk een film maken over het historische leven van Jezus. Hij begon echter aan Zwartboek omdat zijn kompaan en scenarioman Gerard Soeteman zo’n Jezusfilm sterk ontraadde. Het klimaat in Amerika zou direct een doods(be)dreiging oproepen. De druk op de vrije meningsuiting komt dus niet uitsluitend uit Midden-Oosterse hoek waaien. Wederom dringt de grillige scheidslijn tussen goed en kwaad zich op. Paul Verhoeven schrijft nu eerst maar een boek over Jezus.