Oude boeken (1)

Dat de actualiteit vluchtig is, hoef ik u hier niet te vertellen. Bij het uitbreken van brandhaarden of oorlogen, is de informatie uit de eerste hand vaak eenzijdig belicht, niet op de laatste plaats door het zogenaamde ‘embedden’ van journalisten. Soms blijken conflicten dermate gecompliceerd dat er niet direct een eenduidig verhaal over te schrijven is. Zo kan ik me nog herinneren dat in tijde van de oorlog in voormalig Joegoslavië, ik op een gegeven moment door de bomen het bos niet meer zag met de Bosnische Serviërs, de Servische Bosniërs, de Kroatische Bosniërs en andere groepen minderheden die aansluiting zoeken bij wat nu inmiddels landen zijn geworden. Ik nam de actualiteit destijds in me op, maar kon de vinger niet leggen op wat gaande was in het hart van Europa. Ik had me natuurlijk kunnen verdiepen in de geschiedenis van het conflict op dat moment, maar op één of andere manier dient de actualiteit zich eerst te moeten transformeren tot geschiedenis voordat ik de diepte in wil gaan. Uiteraard heeft dit meer te maken met mijn eigen interesse dan met het gebrek van achtergrondinformatie op dat moment. Maar daar wil ik het nu niet over hebben.

In de zomer van 2002 deed ik een tijd vrijwilligerswerk in Polen, waar ik een getraumatiseerde Dutchbatter uit Ter Apel ontmoette. De zachtmoedige jongeman van een jaar of dertig had zich uit een soort idealisme aangemeld bij het leger en is in de twee jaar die hij uitgezonden was voor de vredesmissie zijn onschuld kwijt geraakt. Een terugkeer naar zijn geboortedorp zat er niet meer in; ten tijde van de oorlog was hij in de veronderstelling dat hij het niet zou overleven en had hij meerdere malen afscheid genomen van het leven. Een confrontatie met zijn familie, zijn geboortegrond en zijn verleden paste daar niet meer in en daarom had hij afstand genomen van dat leven en probeerde hij een nieuw op te bouwen in Zuidwest-Polen. De verhalen over de verschrikkingen van de oorlog, de verkrachtingen, het verliezen van kameraden die op mijnen zijn gestapt en zijn opname in een psychiatrische kliniek, waren dagelijks terugkerende onderwerpen van de gesprekken rondom het kampvuur. Wanneer hij iets te veel gedronken had, wedrd het hem te kwaad en aan de nachtmerries kwam ook geen eind. Een beeld van hoe zo’n getraumatiseerde soldaat eruit ziet, wordt geschetst in de documentaire Crazy (1999) van Hedy Honigmann. Zoals dat vaker gaat, ben ik hem na mijn vertrek uit Polen uit het oog verloren, maar op dat moment leek hij er langzaam bovenop te zijn gekomen met een Poolse vrouw en een huis in opbouw.

Mijn interesse in deze nabije geschiedenis leefde na deze ontmoeting weer op. In De brug over de Tara (1994) van Frank Westerman gaat de journalist op zoek naar de zogenaamde Balkan-mens. Westerman was van 1992-1994 correspondent voor de Volkskrant en woonde in die periode in Belgrado. Samen met collega Bart Rijs wist hij als enige journalist de Srebrenica enclave binnen te dringen op een moment dat deze hermetisch was afgesloten van de buitenwereld. Het boek leidt de lezer langs een aantal cruciale plekken in het conflict zoals bijvoorbeeld Novi Sad, Vukovar en dus Srebrenica en telkens heeft hij daar ontmoetingen met de hoofdrolspelers. “Wat bezielt die Balkanmens nu eigenlijk?”, “en hoe is het mogelijk dat de nederlaag van de Servische prins Lazar in 1389, die het Servische volk het eeuwige leven verschaffte, nog steeds in het geheugen gegrift staat?”, zijn de vragen die Westerman beantwoord probeert te krijgen in zijn vele gesprekken en interviews. De ankedotische wijze waarop Westerman zijn onderzoek vorm geeft, maken het boek tot zeer aangenaam leesvoer.

Eén van de opmerkelijkste verhalen uit De brug over de Tara is het interview dat Westerman had met Mirjana Markovic, de vrouw van wijlen president Milosevic. In het gesprek komt naar voren dat Markovic met haar Beweging voor Joegoslavië niets minder wilde dan de eenheid in het land te bewaren en ze pleit daarvoor met zulk een stellige overtuiging dat Westerman zich afvraagt of hij niet wordt bedonderd. Was het niet immers Milosevic die zei dat niemand het Servische volk mocht slaan? Er wordt zelfs beweerd dat Markovic een buitenechtelijk kind van Tito zou zijn, maar helaas wordt dat nergens geboekstaafd. Aan het eind van het verhaal treedt Westerman in de voetsporen van A. den Doolaard, die al vanaf de jaren ’30 de Balkan onderzocht. Aan de hand een gesprek dat hij met de hoogbejaarde den Doolaard voert (hij overlijdt op 26 juni 1994) en aan de hand van zijn boeken zoals Het leven van een landloper (1958) en Het land achter God’s rug (1956) verhaalt Westerman over de bloedwraak van het bergvolk de Malissoor in Macedonië en over de tweedeling in Montenegro, tussen de Groenen (pro-onafhankelijk) en de Witten (pro-Servië), waarbij we uiteindelijk weten dat de eersten aan het langste eind hebben getrokken. Uiteindelijk komt Westerman tot de conclusie dat de typische Balkan-mens niet bestaat, maar dat deze de geschiedenis in zich voort laat leven.

De brug over de Tara is een welhaast filmisch verslag, opgebouwd met veel anekdotes. Het doet daarbij enigszins denken aan In Europa (2004) van Geert Mak dat eveneens een combinatie zoekt tussen een geschiedkundige beschrijving en ontmoetingen met mensen die deel van die geschiedenis hebben uitgemaakt. En omdat de geschiedenis zich nu eenmaal herhaalt, kan dit boek net twaalf jaar na dato nog steeds als relevant worden beschouwd.

Frank Westerman