Op zoek naar leiderschap

Een paar weken geleden heb ik hier een stukje geschreven over het boek “De verweesde samenleving” van dhr Fortuyn.
In de week retraite waarin ik dat boek gelezen heb, heb ik tevens het boek “Op zoek naar leiderschap” van de heren Paul ’t Hart en Marcel ten Hooven gelezen.
Dit boek, met als ondertitel “Regeren na de revolte”, is geschreven na het politiek roerige jaar 2002.
Het begin van de achterflaptekst is de beste introductie:

Weinig jaren in de naoorlogse politieke geschiedenis van Nederland waren zo enerverend als 2002. Revolterende burgers leken abrupt te willen afrekenen met een stijl van politiek en bestuurlijk leiderschap die zich voordien min of meer vanzelfsprekend had ontwikkeld. De heftige emoties van 2002 zijn enigszins geluwd, maar de vraag ligt nog steeds op tafel: als het oude niet meer voldoet, wat komt er dan voor in de plaats?
Hoe kan een leider nog legitimiteit verwerven?

Het boek laat zich moeilijk beschrijven. Het bevat namelijk sterk uiteenlopende delen. Een deel geschiedenis, een deel algemene theorie en een deel interviews met bekende “leiders” uit de Nederlandse politiek. In die zin is het dan ook een matig boek. Er zit weinig lijn in en er komt geen duidelijke conclusie uit naar voren.

Maar daarmee wordt het boek eigenlijk tekort gedaan. Door de brede benadering en het niet opleggen van een bepaald denkbeeld, geeft het alle ruimte om het begrip politiek leiderschap mee te beschouwen. Een pasklaar antwoord is er niet. Maar er zijn wel voorwaarden waar ook nieuwe leiders aan zullen moeten voldoen.
Het eerste wat het boek goed op ingaat is de plaats van leiderschap in de besturing van een land. Daarbij wordt veel verwezen naar oude bekenden als Max Weber (moet ik toch eens iets van lezen).
Een tweede waar uitgebreid bij stilgestaan wordt, is het pakket kwaliteiten dat een leider moet bezitten.
Heel duidelijk komt naar voren dat het noodzakelijk is dat leiders een aantal zaken in hun bagage moeten hebben. Dat zijn visie, daadkracht en vakkennis.
Zonder deze zaken hou je het niet lang vol. Maar het is ook gewenst dat je in staat bent om duidelijk te maken waar je voor staat. Het hebben van een visie alleen is niet genoeg. Duidelijk kunnen uitleggen hoe je de wereld ziet en hoe je de veranderingen ziet, zijn cruciaal om de mensen voor je te winnen.
Daarna wordt het allemaal veel genuanceerder.
Ook wordt daarbij nog ingegaan op de specifieke rol van de leiderschapswissel. Sterke politieke leiders (Lubbers, Kok, Wiegel) moeten op een gegeven moment plaats maken. Dat gaat niet altijd even soepel.

Ze geven niet een echte conclusie. Maar de aanbeveling lijkt wel te zijn om de rol van leiderschap in Nederland niet te veranderen. De leiders moeten wel authentieker zijn. Niet de conformistische en regenteske leiders, maar mensen met een eigen visie en een eigen stijl.
Daarbij wordt dan wel gelijk aangegeven dat deze leider wel in staat moet zijn te kunnen opereren binnen het Nederlandse bestel waar overleggen en compromissen sluiten de norm is. Maar dit bestel zien zij wel als voor verbetering vatbaar. De instituties, de gesloten bolwerken, moeten veranderen.
Een illustratief citaat voor de uitdaging:
De postmoderne visie op politiek biedt onvoldoende antwoord op de vraag hoe cruciale functies van publiek leiderschap – gemeenschapsvorming, vereenvoudiging, normstelling, patroondoorbreking, en som zelfs bindende besluitvorming – dan zullen worden vervuld. Dat is met name essentieel in tijden van deïnstitutionalisering: perioden waarin de publieke instituties onder hoge druk staan en kampen met legitimiteitsproblemen. Wanneer de bestaande instituties niet meer als deel van de oplossing maar als deel van het probleem worden ervaren, moet er dus iets aan die instituties zelf gebeuren. Ze op de schop nemen, bijvoorbeeld. Dat is wat in dit boek als hervormend leiderschap is aangeduid.

Ondanks het ontbreken van een duidelijke conclusie beveel ik dit boek toch aan. Het geeft een goed overzicht van de situatie waar we in zitten en zet aan tot denken.
De interviews met bekende politieke figuren als Doctors van Leeuwen en van Aartsen waren fijn als kijkje achter de coulissen. Maar er was meer uit te halen geweest.

Paar mooie quote’s ter afsluiting.

Uit eigen beweging zal geen enkele macht ooit bereid zijn macht af te staan. Zelfbehoud is het instinct van elke macht. Zij is dus evenmin bereid plaats te maken voor het betere. (van Mierlo)

Het verhaal van de partijen, dat hele programma, dat wordt toch steeds moeilijker te verkopen aan de kiezer. Hij wordt gewoon bij de neus genomen. Geen kiezer zal dat programma lezen en toch, als hij op die partij stemt, wordt hij geacht te onderschrijven wat erin staat. Dat is dus niet waar. De burger leeft, denkt en handelt totaal geïndividualiseerd. Ik begrijp niet waarom critici als Tromp maar niet willen inzien dat we tegenwoordig allemaal verschillende combinaties van opvattingen hebben. We shoppen à la carte in politieke denkbeelden (van Mierlo)

Tegelijkertijd nam zij met de brede verzorgingsstaat die na de oorlog is opgebouwd, vele risico’s van de burgers over. De criminoloog Boutellier beschrijft de moderne burger met de metafoor van de bungy-jumper: iemand die wel het avontuur van de ongewisse sprong wil beleven maar gevrijwaard wenst te zijn van het bijbehorende fatale risico. In Boetelliers beeldspraak is de bungy jumper de burger die wil kunnen doen en laten wat hij wil. Van de overheid verlangt hij ondertussen dat zij het touw stevig in handen houdt.

Het parlement moet echter ook beschermd worden tegen verkeerd gerichte contorle en scoringsijver jegens de uitvoerende macht.

Het democratische deel van het bestuur heeft zich als het ware vermengd met het meritocratische deel. Niet doen, fout. Dat is vragen om moeilijkheden. Politici kunnen het op dat terrein niet winnen van specialisten. (Doctors van Leeuwen)