Is de magie uitgewerkt?

COLUMN - Ook wat zorgelijk is, kan interessant zijn. Wat er nu allemaal met de wetenschap gebeurt, stemt tot vrees, jazeker, en tot ontevredenheid. Maar zeker ook tot nadenken.

De essayist en hoogleraar Slavische letterkunde Karel van het Reve (1921-1999) heeft eens geschreven over het wonderlijke feit dat mensen die nooit naar het Concertgebouw gingen bereid waren om toch mee te betalen aan het Concertgebouw. We kunnen constateren dat aan dit wonder langzamerhand een einde komt: een heel grote groep mensen is steeds minder bereid te betalen voor kunst en cultuur. Laten die linkse lui met hun grijze haar in een scheiding en koninklijke onderscheidingen op hun revers dat allemaal zelf maar betalen!

De wetenschap en vooral het hoger onderwijs waren lange tijd uitzonderingen op die regel. Ik denk dat dit er minstens deels mee te maken heeft dat heel veel mensen hun kinderen of kleinkinderen graag een hogere opleiding gunnen – daar kun je immers een goede baan mee krijgen.

Maar aan dat idee komt nu langzamerhand ook een eind. Niet alleen zie je dat aan de vrij moeiteloze manier waarmee mensen kennelijk aanvaarden dat er afgebroken wordt (de CDA-achterban komt niet in opstand vanwege de harde bezuinigingen waarin hun partij ook meestemt). Maar ook blijkt het aantal studenten dat zich bij de universiteiten inschrijft de laatste jaren af te nemen – en dat kan niet alleen geweten worden aan demografische ontwikkelingen.

In het Amerikaanse Chronicle of Higher Education stond in 2019 een artikel van Simon During, die betoogde dat het droeve lot van de geesteswetenschappen een ’tweede secularisatie’ was. Het lot dat in de loop van de twintigste en eenentwintigste eeuw in sommige delen van de wereld de religie trof – een van marginalisatie – zou nu de geesteswetenschappen getroffen hebben:

We all understand what religious secularization has been — the process by which religion, and especially Christianity, has been marginalized, so that today in the West, as Charles Taylor has famously put it, religion has become just one option among a smorgasbord of faith/no-faith choices available to individuals.

The process (…), in which culture was consecrated in religion’s place, and that in more modest forms survived until quite recently, has finally been undone. We now live in a doubly secularized age, post-religious and postcanonical. The humanities have become merely a (rather eccentric) option for a small fraction of the population.

We beleven deze ontwikkeling misschien nu wel sneller – en wie weet betreffen ze wel de hele wetenschap. De magie is ervan af. De hyperrijken laten zien dat je helemaal niet aan peer review hoeft te doen. Tegelijkertijd begint kunstmatige intelligentie dingen te kunnen die we lang hebben toegeschreven aan wetenschappers als het hoogste wat je kunt bereiken. De wetenschap, en het hoger onderwijs dat zijn prestige aan die wetenschap ontleent, verliest zo de glans die er lang omheen hang. Het is, zoals During schreef, een mogelijkheid onder velen. Ja, als je zin hebt om met je wiskundige of methodologische vernuft te pronken, ga je gang. Maar doe, zeggen de superrijken, niet alsof dat onze wereld stut.

Als hogepriester van de wetenschap schud ik hierover natuurlijk het moede hoofd. Maar tegelijkertijd kijk ik gefascineerd toe hoe men mijn tempel afbreekt.