Goed volk | Eén zwaluw maakt nog geen zomer

Als u deze column leest heerst hoogstwaarschijnlijk in Nederland de eerste hittegolf van het jaar. Niemand zal dus een zwerm, laat staan één zwaluw, nodig hebben om te concluderen dat het zomer is. Niettemin is het interessant bij de symboliek van deze vogel stil te staan. Dit wordt een makkelijk te verteren zomerverhaal: na de inleiding surfen we naar wat feitjes over zwaluwenbijgeloof in Nederland, vervolgens naar de volksculturele betekenis van de zwaluw in Oost-Europa om uit te komen bij de Oost-Europese variant van het Walhalla: het Vyraj of Iriy, waar de zwaluw geacht werd te overwinteren.

Dat de zwaluw in een spreekwoord voorkomt zegt al iets over een symbolische functie van deze vogel. Er is overigens nog een weerspreuk waarin deze voorkomt: ‘Als de zwaluwen scheren over water en wegen, dan komt en dan blijft er wind en regen’. De zwaluw moet dus wel hoog vliegen wil hij een voorbode van de zomer zijn.

Zwaluwen zijn vogels die archetypisch met de zon, de lente en het begin van de zomer verbonden worden, doordat ze rond die tijd, tussen 1 en 15 april, uit hun overwinteringsgebied nabij de evenaar terugkeren. Het begin van de zomer heeft cultureel-historisch gezien niet alleen te maken met vruchtbaarheid en nieuw leven, maar ook met hoop, geluk, moed, voorspoed en een nieuw begin: een nieuw jaargetijde, nieuwe kansen.

Zwaluwen komen al in de Minoïsche cultuur, voor waar ze geassocieerd werden met de moedergodin, evenals in de Sumerische en Semitische culturen, inclusief de Bijbel. In het oude Egypte waren deze vogels gelinkt aan Isis, ook in haar functie als Almoeder. Zwaluwen komen behalve in de poolgebieden overal ter wereld voor en bijna overal hebben ze wel hun volkshistorische sporen achtergelaten.

Zwaluw, fresco uit het eiland Akrotiri (Cycladen), zeventiende eeuw v.Chr.

Volgens een Zweedse overlevering riep een zwaluw bij het kruis van Christus: ‘hug svala hom, hug svala hom’, hetgeen betekent: ‘geef Hem koelte’. De vogels hadden hem erkend op wiens altaren ze altijd veilig zijn en waar ze hun nesten konden bouwen. Hun Germaanse naam (swalwon) zou uit deze uitroep ontstaan zijn.

De zwaluw in de Nederlandse volkscultuur

Jacob van Maerlant (ca 1235-1300) spreekt in zijn bekende Der naturen bloeme  al over de zwaluw en zijn functie, waarbij hij een paar oude schrijvers aanhaalt. Wetenschap en bijgeloof werden in die tijd nog niet echt onderscheiden. Een citaat in een vertaling in modern Nederlands:

Neem van de zwaluwen onder de rechtervleugel het bloed dat is goed voor de ogen die stom zijn gemaakt. Solinus zegt van een zaak dat haar natuur al laat weten of een huis instorten zal, want daarin maken ze geen nest’. Is er een nest verstoord dan worden er geen nieuwe meer gemaakt. Dat is een ramp, want in het gebouw waar ze nestelen slaat geen bliksem in. Die het nest beschadigt heeft geen geluk meer. Ook waar onrecht en twist heerst, daar komen ze niet of gaan er vandaan. Daarom vliegt de zwaluw na de terugkeer in de lente dadelijk naar zijn oude nest om te kijken of alles daar nog goed gaat. Daar gaat ze heen en komt pas terug als ze met de nestbouw gaat beginnen. Gaan ze zelfs in de bomen nestelen, daar kan je geen kalveren fokken want de bewoners zijn goddeloos. Komen ze niet terug, waar ze vroeger wel waren, dan brandt dit huis spoedig af.

En

Boven alle vogels denken ze het best om hun jongen te broeden en ook te behoeden. Ook zo vindt men menigeen die in de lever stenen dragen die men celidonius noemt waar hierna een verhaal van komt tot wat dingen ze goed zijn en hoe dat de mensen het kennen moeten’. Wordt een jonge zwaluw van het eerste broedsel en voor de eerste volle maan levend opengesneden dan vind je in de maag twee steentjes. Dioscorides weet te melden: “de jongen uit de eerste broedsel hebben een twee steentjes in de maag. Bind ze in kalfs- of hertenhuid en leg die op de naakte arm, dan helpt dit tegen epilepsie”. Op sommige plaatsen werken ze ook tegen zwaarmoedigheid, geheugenloosheid en hoofdpijn. De zwaluwen werden in de oudheid alle mogelijke medische werkingen toegeschreven. Broeden ze zeven jaar lang in hetzelfde nest dan laten ze de zwaluwsteen voor je achter.

Ander bijgeloof omtrent de zwaluw dat ik her en der heb opgedoken: Bij het zien van de eerste zwaluw moest men een steen oprapen en die bij zich steken, dat brengt geluk. Als tijdens het huwelijksmaal duiven of zwaluwen rond het huis vliegen, brengt dat ook geluk.

Met name boeren geloofden dat alle dieren een religieus instinct bezaten. Zielen van ongedoopte kinderen kregen een groot aantal dierlijke rustplaatsen toegewezen, w.o. de nachtzwaluwen (zielsverhuizing). In Westfalen was het een gebruik dat de huisvader aan het hoofd van het hele gezin naar de poort of hekafsluiting ging en dan plechtig alle deuren opzette op de dag dat de zwaluw terug zou komen.

De zwaluw in de Slavische volkscultuur

De Slavische volkeren zien de zwaluw als een huisdier. De zwaluwen die hun nest op het dak van hun boerderij of schuur bouwen worden gezien als ‘hun’ zwaluwen. Als ze de volgende zomer niet terugkeren (zwaluwen keren normaliter altijd terug naar het nest waarin ze geboren zijn) wordt dat gezien als een slecht voorteken. De zwaluwen worden ook gezien als gezegende vogels. Het verwoesten van hun nest wordt dan ook als een doodzonde beschouwd en de vandaal is driemaal vervloekt. Zwaluwen worden ook gekoppeld aan de Theotokos, de moeder van God oftewel Maria, de moeder van Jezus van Nazareth. Het is verleidelijk om hier een parallel met de moedergodin in te zien. In deze zin zijn zwaluwen de voorbode voor het nieuwe leven.

Slaven geloven dat zwaluwen het vee beschermen. Het doden van zwaluwen of het vernietigen van hun nest zouden tot gevolg hebben dat de koeien bloed in plaats van melk zouden geven. Vreemd genoeg zit hier een logica in. Zwaluwen, insecteneters bij uitstek, eten de paardenvliegen die de koeien aanvallen en hun bloed opzuigen.

Als de eerste zwaluwen verschijnen bakken de Russen speciale cakes in de vorm van een zwaluw om zo de zomer te verwelkomen. In Hongarije worden zwaluwnesten door kinderen schoongemaakt waarna er op Goede Vrijdag een stuk van de cake in het nest wordt gelegd als offer aan zijn bewoners. Over gekerstende pagane rituelen inzake voedsel en offers heb ik het al eens meer gehad. Een typisch stukje bijgeloof is ook het volgende: Slaven uit de Balkan geloven dat zwaluwnesten beschermen tegen blikseminslag. Aan dit bijgeloof wordt ook een sanctie gekoppeld: bij een vernietigd nest keren de zwaluwen met hete kolen in hun bek terug waarmee ze het huis platbranden. Het niet houden aan het bijgeloof werkt dus averechts, een algemeen kenmerk van superstitie.

Zwaluwen komen bij de Slavische volkeren ook voor in sagen, sprookjes en legenden. Een Zuid-Slavisch sprookje verklaart waarom de zwaluw een gevorkte staart heeft. De zwaluw zou het menselijk ras gered hebben toen hij tijdens de zondvloed de ‘grote slang‘ gedood had. Bij het gevecht beet de slang de zwaluw in zijn staart waardoor hij vanaf dat moment met een gevorkte staart door het leven moest.

Een Bulgaars sprookje legt het anders uit. Zwaluwen zouden afstammen van een beeldschoon meisje dat met de zon trouwde. Toen zij naar de zon op weg was splijtte haar bruidssluier als gevolg waarvan de zwaluwen een gevorkte staart hebben. Als de zwaluwen in de lente terugkeren trouwen in een opgevoerde ceremonie Vesna, die de aarde voorstelt, met Jarilo, de zoon van hemelgod Perun, die de zon representeert. Meisjes nemen vervolgens deel aan de Lazarus-processie. De bijbelse figuur Lazarus, die toch al zijn loopbaan ver buiten de bijbel had voortgezet, wordt in het volksgeloof gezien als de verpersoonlijking van de wedergeboorte (van de aarde).

De zwaluw in het Paradijs

Het is lange tijd onduidelijk gebleven waar zwaluwen overwinteren. Pas aan het begin van de twintigste eeuw werd dankzij ringonderzoek duidelijk dat de zwaluwen aan het einde van het broedseizoen richting de evenaar trekken. Slaven uit Polen, de Oekraïne en Wit-Rusland geloofden tot dan dat de zwaluw op de bodem van vijvers en plassen overwinterden. Na de winter kwamen de jonge zwaluwen naar boven en waren de oude in kikkers veranderd.

Westelijke Slavische volkeren geloofden dat de zwaluwen overwinterden in een soort paradijs, aan het eind van de Melkweg, genaamd Vyraj of Iriy. Dit is een mythische plek waar in de winter de zwaluwen en andere vogels verbleven en de zielen van de doden naar toe gingen. Van hieruit keren de zielen terug naar de schoot van zwangere vrouwen, gewoon reïncarnatie dus. Je raadt nooit welke vogel de zielen vervoerde – inderdaad, de ooievaar. Iriy werd ook wel het ‘groene land in het westen aan de overkant van de zee’ genoemd. In de lente brengt een zwaluw de gouden sleutel mee waarmee hij de zomer opent en de winter sluit. Vandaar dat de zwaluw ook wel ‘de sleuteldrager’ wordt genoemd.

Terwijl ik deze column schrijf wordt het steeds heter. De zwaluwen hebben voor deze zomer wel erg hun best gedaan. Heeft iemand misschien die gouden sleutel gezien?