OPINIE - Openbaarheid van bestuur was geen item in de afgelopen verkiezingscampagne. Het onderwerp kreeg ook bijzonder weinig aandacht in de verkiezingsprogramma’s. Gaat dit in de nieuwe Tweede Kamer veranderen?
De pas gekozen parlementsleden waren nog maar nauwelijks geïnstalleerd toen het eerste voorbeeld van de gebrekkige openbaarheid van bestuur vorige week naar buiten kwam. En niet op het minst gevoelige onderwerp: de belastingontwijking. Trouw kreeg via een Wob-procedure inzage in een vertrouwelijke notitie waarin ambtenaren van de Belastingdienst de meest gemaakte afspraken met bedrijven beschrijven. De Tweede Kamer heeft dat stuk uit 2015 nooit gezien, ondanks herhaalde verzoeken om meer openheid over dit onderwerp. Nu bestoken de Kamerleden demissionair staatssecretaris Wiebes van Financiën met vele vragen. Later dit jaar staat ook nog een parlementaire ondervraging, een mini-enquête, op het programma.
Maar waarom is dit allemaal nodig? Een bestuur dat de wet op de openbaarheid naar letter en geest serieus neemt zou het toch niet zover hoeven laten komen?
Je zou het ook zo kunnen zien: het gebrek aan inzet en ambitie van Kamerleden om het bestuur te dwingen tot meer openheid maakt het voor ministers en hun ambtenaren makkelijker om gevoelige stukken achter de hand te houden. Er is gewoon te weinig druk van onze volksvertegenwoordigers -inclusief gemeenteraadsleden- op het bestuurlijke apparaat. Onze representanten, de goeden niet te na gesproken, kijken meer naar wat er in de pers verschijnt dan naar wat er op de ministeries gebeurt. “Waarom moeten we dit uit de krant lezen”, vraagt Renske Leijten van de SP. Misschien wel omdat een Kamermeerderheid het bestuur veel te veel zijn gang laat gaan. En ook omdat de ambtelijke cultuur zo langzamerhand steeds meer beïnvloed wordt door de normen en waarden van het bedrijfsleven dat openheid per definitie schuwt. De publiek-private ‘achterkamertjes’ worden talrijker naarmate de overheid door een rechtse meerderheid steeds verder wordt ingekrompen.
BV’tje spelen
Het gebrek aan transparantie in ambtelijke kringen is niet van vandaag of gisteren. Maar het wordt nu, ondanks alle grootspraak over transparantie, steeds ernstiger door de dwangmatige trend om als overheid bedrijfsmatig op te treden. Belastingambtenaren die belastingvoordeeltjes regelen doen zaken met bedrijven. Die bedrijven zijn niet gediend van openheid om hun concurrentiepositie te beschermen en de ambtenaren gaan daarin zonder morren mee.
Een fraai staaltje van waar het zakendoen van de overheid toe leidt staat deze week beschreven in De Groene. Het heet ‘revolverend financieren‘. De overheid richt in diverse provincies ontwikkelingsmaatschappijen op. Ze opereren ‘als blitse durfinvesteerders’ die met belastinggeld innovatieve bedrijven op weg moeten helpen. Het idee is dat de investeringen vanzelf terugkomen. Maar, zoals uit het artikel blijkt, dat is allerminst zeker.Veel geld wordt juist gestoken in ondernemeningen die op de gewone kapitaalmarkt geen of onvoldoende geld kunnen ophalen. Het belastinggeld wordt besteed aan projecten waar private investeerders nog niet aan durven beginnen.
Los van de vraag of de overheid op deze manier de rol van de banken moet overnemen zijn dergelijke ontwikkelingsmaatschappijen net als een gewoon bedrijf volledig gesloten. De managers beslissen in hun uppie over de inzet van het belastinggeld. Anders dan bij traditionele subsidiestromen richting bedrijfsleven heeft de volksvertegenwoordiging hier niets over te zeggen. Officieel heet het dat er moet worden geïnvesteerd in maatschappelijke doelen, maar er is niemand die dit namens de belastingbetaler controleert, laat staan dat onze volksvertegenwoordigers enige invloed hebben op de beslissingen die in zo’n bedrijf worden genomen. Het is gewoon een bedrijf als alle anderen dat functioneert volgens de wetten van het kapitaal met alle geheimzinnigheid die daar bij hoort.
Transparantie als hefboom
Philippe Lamberts, de voorman van de Groenen in het Europese Parlement en al jaren actief tegen zowel belastingontwijking als de macht van de banken, zei dit weekend op een congres van Europese Groenen dat de eis tot meer transparantie de hefboom is voor democratische controle. Uit ervaring weet hij dat parlementariërs die openheid nooit zomaar krijgen. Waarom verzetten multinationals en vooral banken zich tegen tegen de voorstellen voor grotere openheid die in het Europese Parlement aan de orde komen? Er zijn enorme belangen mee gemoeid. Niet voor niets besteden grote bedrijven enorme bedragen aan lobbyisten om buiten het bereik van de openbaarheid invloed te krijgen in het Brusselse wetgevingsproces. Wie dit proces onafhankelijker wil maken van bedrijfsbelangen zal er volgens Lamberts allereerst voor moeten zorgen dat het open en transparant is. En dat noch de ambtenaren, noch de politici worden meegesleept in een cultuur van zakendoen als ondernemers onder elkaar.
Volksvertegenwoordigers zouden aan de openheid van het bestuur een absolute prioriteit moeten geven. De omvang van het werk groeit, de ondersteuning is uiterst beperkt. Als je er dan niet op kunt vertrouwen dat je alle informatie die je nodig hebt in je functie als Kamerlid of raadslid gewoon krijgt of eenvoudig kan vinden, dan zul je de opdracht die je van de kiezer hebt gekregen nooit waar kunnen maken.
[op de foto demonstranten in Luxemburg ter ondersteuning van Luxleaks klokkenluider Antoine Deltour]
Reacties (7)
Is het niet gewoon een teken van de verrechtsing van de maatschappij? Mensen die rechts zijn hebben nu eenmaal het idee dat alles wat zij doen hun eigen verdienste is en dat zij geen verantwoording hoeven af te leggen aan anderen. Een mooi voorbeeld was de uitspraak van Jared Kushner:
Waarna hij er fijntjes aan werd herinnerd dat burgers geen klanten zijn maar eigenaars van de staat.
Nu is alles in Amerika groter en extremer dan hier, maar het is een mooi voorbeeld van het denken van hen die aan de macht zijn. Ik denk dat het voorbeeld ook feilloos past bij het denken van de grootste politieke partij van Nederland.
@1:
de verrechtsing die je noemt bestaat er vooral uit dat ook andere (midden)partijen zich deze ideologie hebben eigen gemaakt, te beginnen bij de paarse regeringen met Kok die in navolging van Blair de sociaaldemocratie inwisselde voor neoliberaal denken.
@2:
Het is mij niet helemaal duidelijk wie precies wie nagevolgd heeft. Paars I ging van start in 1994, Blair werd PM in 1997. Blair was voor zijn aantreden al een paar jaar bezig met “New Labour”. En Bill Clinton was in die tijd president in de VS. Ze zullen elkaar allemaal wel wederzijds beïnvloed hebben. Het was de tijdsgeest, zeg maar. Dat men in die jaren probeerde iets nieuws uit te vinden was misschien wel terecht. Maar achteraf word je inderdaad niet vrolijk van het resultaat.
@3: Bovendien zou – als ik bepaalde stukken hier op Sargasso zo bekijk – die neoliberale richting van de PvdA al veel vroeger ingezet zijn
@2 @3 @4
Het hele spectrum is naar rechts opgeschoven. Niet alleen de PvdA. Wat nog wel het verschil is, de PvdA en andere middenpartijen hebben veel meer interne dialoog over dit punt. De PVV, VVD en CDA zijn schaamteloos in hun gebrek aan transparantie.
@4:
De diverse problemen van de PvdA zijn al begonnen toen de partij nog SDAP heette.
@5:
Ja, maar dat is op zich geen verklaring. Nogmaals, ik denk dat het zoeken naar een soort “derde weg” in die jaren door sociaaldemocratische en vergelijkbare partijen eigenlijk wel terecht was. Maar er heerste nog een naïef soort optimisme dat men de excessen van het kapitalisme wel in bedwang en onder de duim kon houden.
@6:
Natuurlijk is dat een verklaring, de samenleving is veel meer gericht op financieel succes dan vroeger. Grote groepen mensen verdedigen repressieve dominante leiders en in de media zijn succesvolle mensen het grote voorbeeld. “Top”managers verdienen krankzinnige bedragen t.o.v. hun vroegere collega’s. Wie macht heeft, likt naar boven en trapt naar beneden. Dat zie je het duidelijkst in de verrechtsing van de politiek maar je ziet het ook terug in de rest van de samenleving zoals de ambtenarij. Wie meer macht heeft dan een ander, moet niet worden betwijfeld maar gehoorzaamd.