Fascisme, in onze tijd?

ANALYSE, RECENSIE - Honderd jaar geleden, 1925, publiceerde Hitler in “Mein Kampf” zijn gruwelijk gedachtegoed. Het was de aanzet tot het Duitse nazisme, dat tot de ondergang van de Duitse Weimar Republiek leidde. Het Duitse nazi-bewind heeft vervolgens tot 1945 groot onheil veroorzaakt.

Is er in onze dagen nog sprake van zulk gedachtegoed dat – vanwege de iets eerder ontstane, verwante beweging van Mussolini in Italië – ‘fascisme’ is gaan heten? Het begrip wordt namelijk in de openbare discussie al te gemakkelijk gehanteerd. Waar praten we eigenlijk over?

Het toonaangevende werk over fascisme is van de hand van de Amerikaanse Harvard-hoogleraar Robert Paxton. Het heet “The Anatomy of Fascism” (verschenen in 2004). Het is in 2025 in het Nederlands vertaald, en uitgegeven bij Prometheus. Van die vertaling is in 2025 al tweemaal een herdruk verschenen. Dat zegt wel iets.

Toen aan Paxton in 2016 werd gevraagd of wat Trump verkondigde (en deed!) fascistisch was ontkende hij dat nog. Maar na Trumps ontkenning van de verkiezingszege van Biden, en vervolgens de aanmoediging aan de bestormers van het Capitool in Washington door Trump in 2021, is Paxton daarop moeten terugkomen.

Dat is, dunkt me, onrustbarend. Trumps “open verkondigde aanmoediging van geweld door burgers, dit om de uitslag van een verkiezing ongedaan te maken, overschrijdt een rode lijn”, schreef Paxton. Ook Folkert Jensma vroeg zich, in de NRC van 12 maart j.l., af “Is dit een rerun van de geschiedenis van Weimar of een kwaadaardige mutatie daarvan?”.

Het is lijkt me daarom verhelderend om zelf te kunnen nagaan in hoeverre het optreden van Trump past in de definitie die Paxton geeft van ‘fascisme’. Het gaat bij hem dus om politiek gedrag dat is gekenmerkt door:

1. obsessieve zorg voor het verval van de gemeenschap
2. de stelling dat die gemeenschap wordt vernederd, en slachtoffer is van vreemde inmenging
3. een compenserende cultus van eenheid, vitaliteit en zuiverheid;
4. een op de massa steunende partij met toegewijde nationalistische militanten
5. een ongemakkelijke, maar efficiënte samenwerking met traditionele elites
6. een afstand doen van democratische vrijheden
7. het nastreven met geweld en, zonder ethische of wettelijke beperkingen, van een interne zuivering en een externe expansie.

De punten 1 t/m 4 had Trump al eerder uitgedragen en toegepast. Het is eng om te zien hoe Trump nu, als voor de tweede keer gekozen president, in de eerste twee maanden van zijn bewind ook in de andere elementen van de definitie lijkt te gaan passen.
Punt 5): zie zijn inlijven van Musk en andere rijke oligarchen
Punt 6): zie zijn meteen gaan regeren bij presidentieel decreet, en zijn afgeven op de rechterlijke macht
Punt 7): zie zijn vervolging van tegenstanders, het massaal ontslag van onwelgevallige ambtenaren, alsmede zijn voornemens om Canada en Groenland in te lijven.

Al op 11 januari 2021, enkele dagen na de bestorming van het Capitool, schreef Paxton in Newsweek het artikel I’ve Hesitated to Call Donald Trump a Fascist. Until Now. Bij Trumps intrede in de politieke arena was er, volgens Paxton, reeds sprake van veelbetekende symboliek in het gedrag en het handelen van Trump vergeleken met Hitler. Bij voorbeeld hoe Trump à la de Führer met het vliegtuig aankomt en zijn aanhangers betovert; of hoe Trump op verkiezingsbijeenkomsten in een een-tweetje het publiek bespeelt; of hoe de Proud Boys van de Capitool-bestorming aan de SA doen denken; of hoe de MAGA-pet het begin lijkt van een uniform.

In 2016 deed Paxton dat vergelijkbare vertoon nog af als oppervlakkig. Maar ook dan al zijn er tekenen aan de wand. De wijze namelijk waarop Hitler en Mussolini via de radio de bevolking bereikte, zo beheerst Trump de social media. Hij gebruikt die kanalen om de onvrede met traditionele leiders en instellingen uit te buiten en hij voedt de wijdverbreide angst voor nationaal verval en binnenlandse verdeeldheid, d.w.z. tegen links, de stad, de elite, feminisme, Black Power en LHBT-rechten.

Paxton erkent evenwel ook de verschillen tussen het tijdsgewricht van Hitler en het tijdvak van Trump: bijvoorbeeld de werkloosheid in Duitsland van de jaren ’30 en de welvaart nu in de USA. Ook de zwakte van de democratische instellingen tijdens de Weimar Republiek, en de kracht daarvan (tot nog toe…) in de VS.

In een bundel bijdragen over “Perspectives on Fascism and America” (onder de titel “Did it happen here?” uit 2024) laat een aantal vooraanstaande deskundigen (ook uit de jaren dertig, zoals Hannah Arendt en Raymond Aron) in korte betogen zien hoe zich het fascistisch gedachtegoed in Europese en (Latijns-)Amerikaanse landen heeft ontwikkeld, dit tot in onze dagen toe. Het was, zeggen de schrijvers, steeds een sluipende ontwikkeling, wel verhevigd in de laatste drie decennia. Men verwachtte dit niet.

Wat er is gebeurd na 1945 – met onder meer het ontstaan van de VN, van de NAVO, van verdragen inzake mensenrechten en van de Europese Unie – wees daar geenszins op. Raymond Aron suggereerde al in 1944 dat ‘fascistische’ bewegingen de plaats innemen van de eerder zo dominante godsdienst, dus ‘seculiere godsdiensten’ zijn. Net zoals bij ons het einde van de Verzuiling daarvoor ruimte bood.

We hebben ons allemaal daarop fors verkeken, ook de politieke wetenschap en de journalistiek. En dan is de definitie van Paxton een geweldig hulpmiddel. Om alert te blijven. Zijn boek en de bundel opstellen uit 2024 zouden verplicht leesvoer moeten worden voor het denkend deel der natie, de politieke commentatoren voorop.

Dit artikel verscheen eerder in de Hofvijver (uitgave van het Montesquieu Instituut). Erik Jurgens is emeritus hoogleraar en oud-lid van Tweede en Eerste Kamer

Robert Paxton: De Anatomie van het fascisme (2025), uitgeverij Prometheus.

Did It Happen Here?: Perspectives on Fascism and America, onder redactie van Daniel Steinmetz-Jenkins, uitgeverij W. W. Norton & Company (in Nederland verkrijgbaar bij Athenaeum boekhandels).
.