Het Duitse politieke landschap was lange tijd nogal saai vergeleken met de buurlanden. Vier middenpartijen (CDU, SPD, FDP en Groenen). Links Die Linke en rechts de AfD. Maar sinds kort is er enige beweging gekomen met nieuwe politieke formaties op de linker- en de rechterflank. Sahra Wagenknecht, al jarenlang een eigenzinnige lastpak in Die Linke, heeft zich eind vorig jaar met negen verwante fractieleden afgescheiden en onlangs een nieuwe partij opgericht, BSW, voluit: Bündnis Sahra Wagenknecht -Vernnuft und Gerechtigkeit. Op de rechterflank heeft de voormalige directeur van de Duitse inlichtingendienst Hans-Georg Maaßen vorige week tijdens een bootreis op de Rijn de Werte Union ten doop gehouden. Beide partijen hebben aangekondigd campagne te gaan voeren voor de Landtagswahlen komend september in de Oost-Duitse deelstaten Sachsen, Thüringen en Brandenburg. Wagenknecht wil al eerder meedoen aan de Europese verkiezingen in juni. Daarvoor hebben zich ook de Beierse Freie Wähler van Hubert Aiwanger gemeld met een rechts programma waarin versterking van de Europese buitengrenzen en hervorming van het asiel- en vluchtelingenbeleid centraal staan. De vraag is wat dit allemaal gaat betekenen voor de AfD, de partij waartegen al wekenlang door duizenden mensen in het hele land wordt gedemonstreerd, maar die in de peilingen nog steeds op de tweede plaats staat, na de CDU.
Partij voor 'normale mensen'
Sahra Wagenknecht is er van overtuigd dat zij in het oosten van Duitsland stemmen kan afsnoepen van AfD. Aanhangers van de AfD zijn volgens opiniepeilingen veruit het meest enthousiast over de nieuwe partij. Van hen zegt 61 procent dat zij de oprichting van de partij door de voormalige linkse politicus goed of zelfs zeer goed vinden. Het programma van BSW is sociaal-economisch links, maar ze heeft een cultureel conservatief profiel, gaat mee met kritiek op het migratiebeleid en heeft niets met de klimaatopwarming. Ze heeft de afgelopen jaren de ergernis en haat van de andere partijen opgeroepen door zich uit te spreken tegen wapenleveranties aan Oekraïne en te pleiten voor diplomatieke oplossingen in de oorlog met Rusland. Na de Russische inval in Oekraïne in 2022 organiseerde ze een grote vredesdemonstratie. Ze veroordeelt Rusland niet en gaat voorbij aan de misdaden die Rusland begaat, maar benadrukt dat het Westen de oorlog had kunnen voorkomen. BSW is eurosceptisch en verzet zich ook tegen alle uitbreidingsplannen. Wagenknecht heeft duidelijk afstand genomen van andere linkse partijen. Ze beschuldigt links ervan zich te wenden tot een ‘stedelijk milieu’ en te strijden voor de belangen van ‘bizarre minderheden’ in plaats van ‘normale mensen’. Dienovereenkomstig heeft Wagenknecht, naast haar voormalige partij, de Groenen als haar belangrijkste tegenstanders aangemerkt.
De Bondsdagfractie van Die Linke is na de afsplitsing van Wagenknecht ingekrompen van 39 tot 28 leden en heeft daardoor haar rechten als officiële fractie verloren. Als 'groep' heeft de fractie nu onder andere minder spreektijd voor de afgevaardigden. De partij heeft hierover bij het Bundesverfassungsgerecht een klacht ingediend. In de opiniepeilingen zijn ze tot onder de 5% grens gedaald. Dat betekent dat ze het risico lopen niet meer in het parlement terug te keren.
Terug naar Kohl en Adenauer
De kansen voor Die Werte Union op succes bij de Landtagswahlen worden vooralsnog wat lager ingeschat dan in het geval van de BSW. Maaßen mikt op de conservatieve CDU-kiezers die moeite hadden met Merkel en terugverlangen naar de tijd van Kohl en Adenauer, aldus Ingrid Bertram in een commentaar voor de Tagesschau. Maar inmiddels is de partij met Friedrich März ook al een stuk naar rechts opgeschoven. Opmerkelijk is dat ex-inlichtingenchef Maaßen intussen zelf door zijn oude werkgever gezien wordt als rechts-extreem, ook vanwege de banden die leden van zijn beweging hebben met de Reichsbürger, een beweging die de Bondsrepubliek niet erkent en nog wat verder terugwil in de geschiedenis: naar het voormalig Deutsche Reich. Het verschil tussen de programma's van Die Werte Union en de AfD lijkt minimaal. Volgens een van de tegendemonstranten bij oprichtingsvergadering is het eigenlijk AfD 2.0. De vraag is dus of de kiezers die zich aan Maaßens partij verwant voelen niet eerder voor het origineel zullen gaan dan voor de kopie. Maaßen sluit samenwerking met de AfD niet uit.
Hubert Aiwanger van de Freie Wähler doet dat wel. Aiwanger zit als vice-premier in de regering van de deelstaat Beieren waar de CSU opnieuw geen absolute meerderheid wist te veroveren. In de verkiezingscampagne werd hij beschuldigd van nazi-sympathieën vanwege een antisemitisch getint pamflet dat hij op 17-jarige leeftijd mee hielp verspreiden. 'Wij staan voor een sterk democratisch centrum en een afbakening tegen extreemrechts en extreemlinks en religieus extremisme', zei hij op het congres van zijn partij vorige week. 'De duidelijke afbakening tegen de AfD is al jaren onze lijn; zo accepteren wij geen voormalige leden van die partij.'
De Freie Wähler hechten sterk aan de zelfstandigheid van lokale gemeenschappen. Ze hebben twee afgevaardigden in het Europarlement en zijn sinds 2021 naast Beieren ook vertegenwoordigd in het deelstaatparlement van Rheinland-Pfaltz. Overal elders bleven ze onder de 5% kiesdrempel. Bij de Europese verkiezingen geldt dit keer nog geen kiesdrempel. Dat geeft ruimte voor de Freie Wähler, die na alle heftige demonstratieve protesten tegen de AfD misschien wel wat stemmen van deze partij kunnen winnen.
