Rens Bod over zingeving

RECENSIE - Ik heb wel vaker aandacht besteed aan de boeken van de Amsterdamse geleerde Rens Bod. In De vergeten wetenschappen (2010) toont hij hoe de geesteswetenschappen de maatschappij helpen vormen en in Een wereld vol patronen (2019) biedt hij een geschiedenis van de menselijke kennis. Deze boeken bewijzen dat er nog altijd wetenschappelijke syntheses worden geschreven. Je vraagt je echter wel af wat er nog resteert om samen te brengen voor iemand die al een stuk of tien geesteswetenschappen en álle menselijke kennis heeft beschreven. Maar het blijkt mogelijk. In Waarom ben ik hier? biedt Bod, zoals de ondertitel luidt, een kleine wereldgeschiedenis van zingeving.

Een geschiedenis van bijna alles.

Om meteen een misverstand weg te nemen: religie mag dan de bekendste vorm van zingeving zijn, het is niet de enige. Sterker nog, er is geen enkele samenleving geweest waar niet ook andere zingevingsvormen hebben bestaan. De demonstranten van Extinction Rebellion vinden of creëren zin in het afremmen van de snelheid waarmee de mensheid deze planeet naar de gallemiezen helpt; ouders vinden het zinvol kinderen op te voeden; wetenschappers willen de wereld beter begrijpen; weer anderen laten geen middel onbenut om een hoger bewustzijn te bereiken. Er zijn vele vormen van zingeving. Bod telt er 180, die hij onderbrengt in dertig thema’s en vier groepen: streven naar het onvergankelijke, bijdragen aan de wereld, zelfontwikkeling en “zingeving in extremis”.

Bod zal de eerste zijn om te erkennen dat die verdeling gekunsteld is. Van sommige zingevingsvormen geeft hij aan dat ze ook bij een ander thema zouden kunnen horen. Het maakt niet veel uit: Waarom ben ik hier? biedt een uitgebreid overzicht van de manieren waarop mensen in een veelvoud aan samenlevingen hebben geprobeerd betekenis te geven aan de wereld en aan hun eigen leven. Daardoor is het boek een roetsjbaan door de gehele menselijke cultuur. Het had ook A brief history of nearly everything kunnen heten.

Onvolkomenheden

Een zo breed opgezet boek heeft onvermijdelijk onvolkomenheden. Over de pacifistische Semai (een volk in Maleisië) citeert Bod een boek uit 1968 en acht pagina’s aanvullende literatuur van 1997; een antropoloog zou vermoedelijk op iets recenters hebben gewezen. Een enkele keer gaat het mis. Onder het thema “zelfopoffering” noemt Bod bijvoorbeeld

het heldhaftige verzet van de driehonderd Spartanen die een leger van een miljoen Perzen enige tijd wisten tegen te houden bij de pas van Thermopylae (480 v.Chr.), zodat de Grieken konden vluchten. Of denk aan de Sicariërs die tijdens de Joodse Opstand (66-70 n.Chr.) zich opofferden om niet levend in handen te vallen van de Romeinse heersers.

De getallen zijn onjuist maar belangrijker: beide verhalen zijn propaganda. De Griekse onderzoeker Herodotos, onze voornaamste bron, presenteert de motivatie van de Spartaanse commandant Leonidas in Thermopylai als zijn eigen mening. Hij wist gewoon niet wat er was gebeurd. Dat weten wij ook niet, maar moderne historici denken dat de Perzische aanval gewoon sneller kwam dan de Griekse terugtocht. Over de Sicariërs op Masada (in 74 overigens, niet 66-70) hebben we ook alleen maar Flavius Josephus’ tendentieuze verslag.

Van alles te ontdekken

Dat gezegd zijnde, een boek dat 180 soorten zingeving behandelt, bevat natuurlijk allerlei nieuwe informatie. Ook vogels en octopussen troosten elkaar. We lezen over ubuntu, over punan, over shokunin, over junzi en en over ikigai. Ik las voor het eerst over de Nigeriaanse wijsheidsleer van Orunmila. De Zuid-Afrikaanse waarheidscommissies, bewustzijnsverruimende middelen, chatbots en de grand tour komen langs. Het boek bevat een liefdevol portret van pater Damiaan. Het Japanse schoonheidsideaal van wabi-sabi, waaraan het Sieboldhuis onlangs een expositie wijdde, komt eveneens aan de orde. Het verlangen naar wraak behandelt Bod opvallend terloops.

Tussen de bedrijven door zijn er allerlei rake observaties. “Het beoefenen van een hobby is misschien wel de meest onderschatte vorm van zingeving.” Ook is bijvoorbeeld opmerkelijk, schrijft Bod, dat in de filosofie, religie en psychologie het verminderen van lijden een belangrijke zingevingsvorm is, terwijl er ondanks de vele medische mogelijkheden weinig discussie bestaat om lichamelijk lijden voor zoveel mogelijk mensen in zoveel mogelijk situaties te verminderen.

Patronen in zingeving

Bod geeft wel meer commentaar. De constatering dat het er slecht voorstaat met de wetenschap, zal niemand verbazen van de coauteur van de Veertig Stellingen over de wetenschap. Wat ik heel prettig vond, is dat Bod, waar dat mogelijk is, probeert verbanden te leggen tussen zingeving en de exacte wetenschap. Als hij het heeft over genot, gaat hij ook in op endorfine. Zingeving an sich zou weleens een biologische verankering kunnen hebben: mensen met concrete zingevingsdoelen gelden als

aantrekkelijker, zeker als ze deze doelen tot een coherent levensverhaal weten te integreren. Zulke mensen hebben een langer en gezonder leven waardoor ze een grotere kans hebben zich voort te planten.

Reductionistisch (in de zin dat alle menselijke denkactiviteit wordt teruggebracht tot chemie) wordt het in Waarom ben ik hier? overigens nooit.

Aan het einde noemt Bod enkele ontdekte patronen: de meeste vormen van zingeving zijn voor de lange termijn, alle dertig thema’s komen wereldwijd voor, primaire behoeften vormen geen zingeving, er is geen centrale zingevingsvorm waaruit alle andere vormen voortkomen. Mensen vinden de dood erg, maar een leven zonder zin of doel blijken ze nog erger te vinden.

Een zingevingspalet

Met 180 zingevingsvormen is het breed kiezen en een mens hoeft zich niet tot één te beperken. Bod adviseert een zingevingspalet: zorg voor minimaal één haalbare zingevingsvorm en één zingevingsvorm waar je je hele leven mee toe kunt; denk daarbij aan vormen die iets voor jezelf bijdragen en aan vormen die bijdragen aan de gemeenschap; zorg voor zingevingsvormen die omkeerbaar en combineerbaar zijn.

Ik heb het boek met veel plezier gelezen. Misschien ook doordat het wat persoonlijker is dan Bods eerdere boeken. Een boek dat in 190 pagina’s 130 zingevingsvormen behandelt en evalueert, heeft vanzelfsprekend iets van een omgevallen kaartenboek, maar het stoort niet. Er is in elk hoofdstuk wel iets te vinden dat je niet wist. Zo begrijp je de wereld beter en word je een wijzer mens, om nog eens twee verwante zingevingsthema’s te noemen. Aanbevolen.

• Rens Bod, Waarom ben ik hier? Een kleine wereldgeschiedenis van zingeving (€22,50)

Full disclosure: ik ken Rens en spreek hem niet vaak genoeg.