Post-atheïst | De god van de gaten

COLUMN - In de achttiende eeuw stelden geleerden voor het eerst de vraag waar religie vandaan kwam. Ze opperden dat het iets te maken had met angst voor onbegrepen natuurkrachten. Voor die theorie konden ze teruggrijpen op het oude Griekenland, waar Zeus de dondergod was, Demeter de kiemkracht vertegenwoordigde en Poseidon werd geacht aardbevingen te veroorzaken. Wetenschappers hebben sindsdien uiteraard ontdekt dat bliksem, vruchtbaarheid en aardbevingen natuurlijke oorzaken hadden.

Er bleven echter voldoende onverklaarde zaken over en menig gelovige greep die aan als argument dat God toch bestond. De negentiende eeuw zag zo een leuk debat tussen enerzijds conservatieve gelovigen, die de aandacht vestigden op zaken die de wetenschap niet kon verklaren – zoals de genezingen in Lourdes – en die dan het bestaan van een welwillende godheid moesten bewijzen, en anderzijds wetenschappers die deze mysteriën een voor een toch verklaarden. Zeker nadat Darwin de evolutieleer had geformuleerd, was Gods bestaan een hypothese waaraan men weinig behoefte meer had.

Rond 1900 wezen sommige theologen op het schrale Godsbeeld achter deze discussie. Wie werkelijk meende dat God de wereld stuurde met een wonder links of een natuurkracht rechts, reduceerde Hem naar de laatste gaten in de wetenschappelijke kennis. Met hun waarschuwing tegen de ‘God van de gaten’ spoorden de theologen de mensen aan de moderne wetenschap te aanvaarden en religie te gebruiken als basis voor een humane ethiek.

Die waarschuwing is gehoord. Hedendaagse gelovigen hebben geen moeite met de evolutieleer en weten dat onverklaarbare genezingen niet bewijzen dat God de natuurwetten ten behoeve van deze of gene patiënt heeft opgeschort. Omdat de opvattingen van religieuze fundamentalisten nou eenmaal makkelijke kopij vormen, krijg je uit de media soms een ander idee, maar ik zou verbaasd zijn als in Europa meer dan 10% van de gelovigen creationist is.

Tot pakweg 1995 hoorden we dan ook maar weinig over de God van de gaten. Wél ondergroeven godsdiensthistorici de aanname dat religie is ontstaan om de natuurkrachten te verklaren. Zeker, er zijn natuurgoden geweest, maar daarnaast waren er talloze andere godheden. In de heldendichten waarmee de Griekse literatuur begint, Homeros’ Ilias en Odyssee, is Zeus minder dondergod dan koning van goden en mensen, speelt de wijsheidsgodin Athena een hoofdrol en is Poseidon een soort boze vader die opkomt voor een gepest zoontje.

Nu kun je aannemen dat natuurgoden een rol speelden in een eerdere fase van de antieke religie. De ontcijfering van het Lineair-B maakte echter duidelijk dat de goden van Homeros al zo’n vijf eeuwen eerder werden vereerd. Waren die natuurgoden dan nóg eerder? Het blijkt niet uit de teksten uit Egypte en Mesopotamië, waar de natuurgoden eveneens deel uitmaakten van een groter pantheon. Toen was de beschermgod van het koningschap de voornaamste godheid. Wie vandaag de dag nog meent dat religie ontstond om natuurverschijnselen te verklaren, moet inmiddels richting prehistorie. Die dekselse natuurgoden schuilen in de gaten van onze oudheidkundige kennis.

Gek genoeg maakte het argument van de god van de gaten na pakweg 1995 een comeback. Die heeft alles te maken met de opkomst van het internet waar, zoals ik vorige keer al schreef, bad information drives out good en verouderde visies op het verleden ongehinderd kunnen worden verspreid. Voor zover ik kan nagaan is de terugkeer van de god van de gaten te danken aan evolutiebiologen die op het internet een argument vonden dat hen aansprak. Ik snap dat ze het benutten in hun strijd tegen het creationisme, maar zonder het te willen dragen ze zo bij aan de verspreiding van desinformatie.

Hoe dat de wetenschap verder helpt zou ik bij god niet weten.