Op zoek naar de Mens op Zee in het Scheepvaartmuseum

VERSLAG - Tijdens mijn bezoek aan het Scheepvaartmuseum in Amsterdam, ontdekte ik op de bovenste verdieping de Mens op Zee. Deze expositie is een samenwerking tussen het Scheepvaartmuseum en de Dutch National Gallery. Het is een fototentoonstelling met beelden van de veelzijdige maritieme wereld. Je ziet ontroerende, prikkelende en onvoorspelbare portretten. In de vele verhalen hoor je hoe het leven op zee, je als mens kan veranderen.

i.v.m. grote belangstelling
is deze expositie verlengd
t/m 2 juli 2023

Het avontuur begint met de zee

Als je de expositie Mens op Zee inloopt, zie je geen mensen, maar water, golven en nog eens golven. Fotograaf Mischa Keijser (Rotterdam, 1974) maakt zijn foto’s met zijn voeten in het (koude) water. Als je zijn foto Maro #2 bekijkt, rollen de schuimkoppen op je af. Keijser laat de blauwe zee zien in combinatie met een bijna net zo blauwe lucht. Op een andere foto rolt de schuimende zee aan je voorbij. Door het werk van Keijser word je als bezoeker van het land naar en zelfs in de denkbeeldige zee gezogen. Eenmaal op zee begint de ontdekkingsreis naar Mens op Zee.

Voor de een is de zee een plek van vrijheid, transitie, dromen of ambitie.
Voor de ander een vaste orde, crisis of zelfs onvrijheid.

 

Ode aan de zeevrouw

Op de volgende wand moeten klassieke zeehelden de ruimte delen met artistieke zeevrouwen. Hier hangen drie foto’s uit de serie Meisje Loos van Aisha Zeijpveld (1983). Zeijpveld zong als jong meisje dit zeemansliedje vaak met haar oma. Aisha Zeijpveld noemt zichzelf een fotograaf-verteller. Het ‘meisje’ dat uit de mast viel, had zich verkleed als matroos om zo mee te kunnen varen naar de Oost. Hier hangen de meisjes tussen de portretten van luitenant-admiraal Maarten Harpertsz. Tromp van Jan Lievens en vice admiraal Joost van Trappen Banckert van een onbekende Zeeuwse schilder.

Javanen op zee

Via de foto’s herken je verschillende volkeren. Er hangt een serie zwart-wit portretten van Javaanse bemanningsleden aan boord van de m.s. Johan van Oldenbarnevelt in het Suezkanaal. Het zijn foto’s te zien van filmmaker Alphons Hustinx (1900-1972). Hij werkte op de reclameafdeling van de ‘Stoomvaartmaatschappij Nederland’. In 1938 kreeg hij de opdracht om een promotiefilm te maken voor het bedrijf. Op zijn reis maakte Hustinx meer dan 2000 foto’s/negatieven. Helaas heeft hij in zijn reisdagboek niet de namen van de mensen genoteerd die voor zijn lens stonden.

Vrouwen op zee

Als mijn benen gewend zijn aan de golfslag, vervolg ik de zeereis en dan sta ik oog in oog met enkele boegbeelden. Het zijn portretten van vrouwen die allemaal werken voor de Koninklijke Marine. In 1944 werd in Londen de Marine Vrouwenafdeling (MARVA) opgericht. Vrouwen nemen in die dagen de functies over die vrij komen door het overlijden van mannelijke collega’s in de oorlog. Pas tachtig jaar later in 2020 krijgen vrouwen volledig toegang tot alle disciplines binnen de marine. Ontmoet hier Elly Piek en lees het verhaal van Jet van Gemert, Patty Willeboordse en Klazien van Brandwijk-Witjer. Deze portretten zijn gemaakt door autodidactisch documentair- en portretfotograaf Colette Lukassen (1967).

Foto’s van profs en amateurs

De foto’s die je in de tentoonstelling Mens op Zee ziet, zijn gemaakt door professionele fotografen, amateurs en kunstenaars. Mede hierdoor is het beeld erg veelzijdig en verrassend. De collectie van het museum bevat het oudst bekende portret van een Nederlandse zeeman, stuurman Jan Carel Thierry de Bye. Als 26-jarige zeeman gaat Thierry in 1845 naar een Amsterdamse fotostudio om het daguerreotyperen te leren. Daguerreotypie is een fotografische methode, uitgevonden door Louis Danguerre.  Elke afdruk is uniek, je kunt dit niet dupliceren. De Bye schenkt de afdruk aan zijn moeder. Als zij het een jaar later krijgt, is haar zoon al overleden. Verder op ontdek ik glasnegatieven van stuurman Willem Dirk Duijf waarop bemanningsleden in verschillende rangen en standen zijn te zien.

19.00 uur
Ik voelde lichtelijk zeeziek. Ze noemen het hier ‘een vlieg in je buik’
Dat is iets heel anders dan een vinder, dat kan ik je verzekeren.

dagboeknotitie Henk Wildschut

Een schommelend soepbord

In de volgende ruimte hangen ‘Romantische verwachtingen’ van Henk Wildschut (Harderwijk, 1976). Wildschut liet zich inspireren door het Van Varen-project (1961) van Ed van der Elsken. Van der Elsken kreeg in 1961 de opdracht in verband met de 18^de verjaardag van prinses Margriet. Margriet is beschermvrouw van de Nederlandse koopvaardij. Koninklijke Nederlandse Reders Vereniging (KNRV) wilde een passend cadeau laten maken voor de jarige prinses. Ed van der Elsken reisde mee aan boord van verschillende schepen. Het resultaat is een twintig minuten durende film waarin de Nederlandse rederijen te zien zijn die de wereldzeeën bevaren. Geïnspireerd op dit idee maakt Wildschut in 2004 de serie Man at Sea. Je ziet een zeeman in een fel groenshirt met de armen stevig voor zijn borst gevouwen, zijn collega ligt op bed een ander staat voor een patrijspoort. In. Het midden tussen deze portretten schommelt een bord gele/bruine soep.

Slapende Wim Alings (l) © Cas Oorhuys r. slapende vrouw (1966) © Eva Bysnö © foto Wilma Lankhorst.Crossing the Atlantic

Dolph Kessler (1950) heeft zijn tochten tussen 2006 en 2011 over de Atlantische Oceaan vastgelegd in een serie zwart-wit foto’s. Hij wil de zee in haar meest pure vorm laten zien en laat daarom alle menselijke en/of dierlijke vormen uit beeld. Van de zee loop ik verder naar de passagiers. Ik zie slapende mensen gewikkeld in een deken in een dekstoel. Fotograaf Cas Oorthuys heeft zijn vriend, schrijver Wim Alings op een onbewaakt moment op de S.S. Nieuw Amsterdam (1966) vastgelegd op de gevoelige plaat. Ook fotograaf Eva Besnyö (1910- 2003) legt een slapende passagier vast tijdens de maidentrip (eerste vaart) van het passagiersschip de S.S. Nieuw Amsterdam. Zowel de slapende man als de vrouw zijn even helemaal los van de wal, los van het dagelijks leven.

Libelle-cruise en de Costa Concordia

Er volgt een tweede serie waarin de vrouw de hoofdrol heeft. Het zijn kleurenfoto’s,  gemaakt voor de Libelle. Het blad had een cruise georganiseerd over de Middellandse Zee. Je ziet een zonnende passagier, een mijmerende gast bij reling en een gast aan tafel. Deze beelden vormen een schril contrast met de foto’s van de ramp met Costa Concordia uit 2012. Door een fout van de kapitein zinkt het schip met op dat moment 2400 passagiers aan boord. Fotograaf Jonathan Danko Kielkowki (1988)  heeft zonder toestemming van de rederij een serie gemaakt van een gewezen droomschip (2014).

Migratie naar Suriname

De overgang aan het einde van de tentoonstelling kan bijna niet groter zijn. Van de Costa Concordia stap ik opeens in die wereld van de migratie naar Suriname. Tussen 1890 en 1939 worden ruim 32.000 Javaanse migranten vanuit Nederlands-Indië naar Suriname vervoerd. Zij moesten het tekort aan mankracht op de plantages op vangen. In plakboeken met kleine zwart-wit foto’s maak je kennis met die tijd. In een donkere ruimte ontdek ik het zes-luik Bootvluchtelingen (1990) van Aat Veldhoen (1934-2018). Naast de schilderijen heeft Veldhoen een sculptuur gemaakt van een boot met daarin opeengepakte mensen en mensen hangend aan de randen van het water (1990). Tegenover deze boot liggen stapels reisdocumenten van Islamitische reizigers die vanuit Nederlands-Indië de reis naar Mekka hebben gemaakt.

Solo over de wereldzeeën

Het slotakkoord is voor solozeiler Herman Jansen (1924-2017).  Tijdens zijn zeiltochten heeft hij veel foto’s/dia’s gemaakt die zijn verwerkt tot een immersieve beeldinstallatie. Mijn hoofd loopt over van alle beelden die ik heb gezien in Mens op Zee. Gelukkig staan er banken om in alle rust van dit slotakkoord te kunnen genieten. Mijn tip is neem de tijd voor deze tentoonstelling en plan af en toe een pauze in om alle informatie die je ziet en leest te verwerken.

De tentoonstelling Mens op Zee is nog tot en met 2 juli 2023 te zien in het Scheepvaartmuseum in Amsterdam. Deze expositie is een co-productie van het Scheepvaartmuseum en de Dutch National Portrait Gallery.

© foto’s en tekst Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van het Scheepvaartmuseum, de Dutch National Portrait Gallery en alle bruikleengevers.