RECENSIE - Een nieuw boek over Nederlanders die tussen 1936 en 1939 ten strijde trokken tegen het Spaanse fascisme.
Zo’n veertig jaar geleden interviewden Amsterdamse studenten een twintigtal oud-Spanjestrijders. Het ging over hun motieven, de voorgeschiedenis van het anti-fascisme in de jaren dertig, hun ervaringen aan het Spaanse front, hun bijdrage aan het verzet in eigen land tijdens de oorlog en de tegenwerking die zij na de oorlog ondervonden om weer als Nederlander te worden geaccepteerd. Op basis van die interviews en aanvullend onderzoek publiceerden Hans Dankaart, Jaap-Jan Flinterman, Frans Groot en Rik Vuurmans in 1986 het boek De oorlog begon in Spanje.
Een paar jaar geleden ontdekten Lodewijk Petram en Samuël Kruizinga de transcripties van deze interviews bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG). Aanvankelijk getriggerd door het fenomeen van Nederlanders in vreemde krijgsdienst, opnieuw actueel vanwege de Syriëgangers, besloten ze zich te verdiepen in de Spaanse burgeroorlog en de rol van de Nederlanders die tegen Franco vochten aan de zijde van de Republikeinse regering. Dat leidde tot het recent verschenen De oorlog tegemoet, een titel met een strekking die nauwelijks verschilt van de publicatie van Dankaart c.s. Dat neemt niet weg dat dit nieuwe boek het zeker waard is om te lezen. De auteurs hebben een vlotte pen, het verhaal is boeiend en het wordt onderbouwd door overvloedig en interessant bronmateriaal. Naast de oorspronkelijk geïnterviewde Spanjestrijders -inmiddels alle overleden- komt ook de schrijver van het vooroorlogse Links Richten Jef Last uitvoerig aan het woord, vooral via zijn dagboeken. Toch zijn er ook nog wel een paar kanttekeningen te maken.
Sinds de jaren tachtig is er door talrijke historici veel onderzoek gedaan naar de strijd in Spanje. Alleen al daarom is het goed dat deze geschiedenis opnieuw op papier wordt gezet. Er zijn nieuwe archieven geopend, onder andere -ook in het IISG te raadplegen- archieven van de Komintern (de internationale organisatie van communisten) met stukken van en over de Nederlandse communisten. Maar los daarvan verdienen de Spanjestrijders het nog altijd dat hun verhalen worden doorverteld. Al was het maar vanwege wat Beatrice de Graaf op de achterflap schrijft: ‘hoe versimpelde beeldvorming in de media en populisme een scherpe blik op de echte gevaren voor de nationale veiligheid -de opkomst van het fascisme- vertroebelden.’
Non-interventie
Dat er over de oorlog in Spanje inmiddels een bibliotheek is volgeschreven heeft alles te maken met de internationale implicaties, tegenwoordig zouden we zeggen, de geopolitieke aspecten, van het conflict. De opstand van de Spaanse militairen in juli 1936 was een rebellie van het rijke, aartsconservatieve deel van Spanje, gesteund door de Katholieke Kerk, tegen het progressieve sociale beleid van een democratisch gekozen regering. Op papier bestond een overeenkomst van omringende Europese landen om niet te interveniëren. Maar steun van Hitler-Duitsland en Mussolini-Italië aan de rebellen onder leiding van Franco en steun van de Sovjet-Unie aan de republiek veranderden het conflict in Spanje in een oefenterrein voor de Tweede Wereldoorlog. En daarin kozen linkse burgers, communisten en sociaaldemocraten, anders dan hun toekijkende regeringen, partij.
De Telegraaf
Tegen het fascisme vechten. Dat was het motief van de Nederlanders die vanaf eind 1936 naar Spanje trokken om de republikeinen te helpen. Velen van hen waren daar in eigen land al mee bezig, in het kader van Internationale Rode Hulp (IRH) die -illegaal- zorgde voor de opvang van Duitse politieke vluchtelingen waaronder veel Joden. Voor de mannen en de enkele vrouw die -vanwege het non-interventiepact illegaal- naar Spanje reisden ging het van meet af aan om een internationale strijd waarin ook het Nederlandse belang op het spel stond. In eigen land werd dat door de regering en de meeste media niet zo gezien. Daar schreef De Telegraaf vooral over ‘ronselpraktijken’ van communisten onder werkloze arbeiders die met valse verwachtingen werden gestrikt. De krant baseerde zich onder andere op verhalen van ‘deserteurs’, die de strijd niet aankonden en die alleen hulp bij repatriëring kregen van het Nederlandse consulaat als ze afstand namen van degenen die hen op weg naar Spanje hadden geholpen. Daartoe diende een standaardverhaal over misleiding door ‘ronselaars’.
Petram en Kruizinga nemen minder duidelijk afstand van de Telegraaf-propaganda dan hun voorgangers. De werving van vrijwilligers voor Spanje heeft -door Moskou afgedwongen- ‘schaduwkanten’, schrijven ze na uitvoerige citaten uit De Telegraaf. Het smoesje van de ‘deserteurs’ wordt vervolgens beschreven als een voorbeeld van propaganda uit Het Volksdagblad, de krant van de CPN. Ze nemen wat mij betreft ook iets te vaak de terminologie over van De Telegraaf en regeringsrapporten over de CPN en het bredere comité ‘Hulp aan Spanje’; terminologie die geplaatst moet worden in het binnenlandse politieke kader waarin een voorzichtige toenadering van communisten en socialisten (de Volksfrontpolitiek) met argwaan werd bekeken. Petram en Kruizinga schetsen die context wel, maar lijken zich er op sommige plaatsen niet goed van bewust dat het bijbehorende anticommunisme ook doorwerkt in hun eigen verhaal. Gelukkig corrigeren ze zichzelf in de epiloog als ze schrijven dat het overheidsbeleid onder de invloed stond van ‘sterk overdreven verhalen over de werving, die het lieten lijken alsof een leger aan marionetten van Stalin Nederlandse jongens naar het front probeerde te lokken.’
Vaderlandslievend
Enige twijfel over het inlevingsvermogen van Petram en Kruizinga kwam ook bij mij op toen ik las over de Spanjestrijders Arie Favier en Frans Oord, die zich in 1939 na hun terugkeer in Nederland als vrijwilliger meldden voor de mobilisatie van het Nederlandse leger. ‘Waarschijnlijk’, schrijven zij, ‘zagen ze dit als een logische voortzetting van hun jarenlange strijd tegen het fascisme’. Waarschijnlijk? Hebben de auteurs dan niet begrepen dat het hen al die tijd juist daarom is gegaan? Ze hadden het in alle interviews van de Amsterdamse studenten terug kunnen vinden: de Nederlanders die zich in Spanje aansloten bij de internationale brigades vonden dat ze tegen Franco moesten vechten om ook hun eigen land tegen het fascisme te beschermen.
Dat zou al snel blijken toen Nederland in mei 1940 door de Duitsers werd bezet. Talrijke oud-Spanjestrijders sloten zich aan bij het verzet en velen moesten dat uiteindelijk met de dood bekopen. Ook hier heb ik vraagtekens bij het historisch besef van de auteurs van De oorlog tegemoet als ze met de belegen, en voor de verzetsmensen beledigende, leugen komen dat communisten niet eerder in verzet kwamen dan in de zomer van 1941, na de inval van de Duitsers in de Sovjet-Unie. En die leugen, die inmiddels door alle serieuze schrijvers over WOII is weerlegd, proberen ze dan ook nog te maskeren met de bewering dat de Februaristaking van 1941 in reactie op de razzia tegen de Amsterdamse Joden ’tegen de bezetting was gericht en niet tegen de bezetter’. Pijnlijk.
Naturalisatie op gezindheid
Pijnlijk is ook de naoorlogse geschiedenis van de Spanjestrijders die de oorlog wisten te overleven. Ze waren vanwege het zonder toestemming in dienst treden van een vreemd leger statenloos geworden. Met alle negatieve gevolgen voor werk, stemrecht en bewegingsvrijheid. En hoewel er vlak na de oorlog aanvankelijk nog een opening leek te worden geboden uit respect voor de bijdrage die velen leverden in het verzet, bleef de besluitvorming over hernaturalisatie te lang uit. De Koude Oorlog die vervolgens uitbrak verhinderde een collectieve rehabilitatie van de Spanjestrijders. Individuele naturalisatie hing voortaan af van het afzweren van een ‘onvaderlandse’ ideologie. Het zou tot de jaren zeventig duren voordat alle leden van de voormalige Internationale Brigades hun Nederlanderschap terug hadden. Intussen waren voormalige SS-ers zonder veel problemen in de jaren vijftig al weer in de vaderlandse gelederen opgenomen.
Syriëgangers
In de epiloog komen Petram en Kruizinga ook nog even terug op hun aanvankelijke interesse: Nederlanders in vreemde krijgsdienst. Wat betreft de motivatie van de strijders en hun methoden zijn er natuurlijk grote verschillen tussen de Spanjestrijders en Syriëgangers. Overeenkomsten zijn er vooral in de manier waarop er door de overheid en een deel van de bevolking naar wordt gekeken. Met ‘angst, afkeer en walging’, schrijven Petram en Kruizinga. Opvallend is dat die gevoelens niet golden voor strijders in vreemde dienst uit eerdere episoden van de geschiedenis. De Zouaven die in de 19e eeuw bij de strijd om de eenheid en onafhankelijkheid van Italië vochten voor de paus mochten op veel eerbetoon in eigen land rekenen, evenals de Boeren die in Zuid-Afrika tegen de Engelsen vochten. Het laat zien dat ideologieën, intenties en binnenlandse politieke verhoudingen een belangrijke rol spelen als het gaat om de beoordeling van strijders die ‘vreemd’ gaan.
P.S. Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse burgeroorlog is een biografisch woordenboek van circa 650 Nederlanders die hebben deelgenomen aan de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939), ondergebracht bij het IISG. Het levert in vergelijking met de interviews uit begin jaren tachtig waar Petram en Kruizinga zich op baseren ook nieuwe informatie over de Nederlandse Spanjestrijders.
Is de link naar het boek hierboven niet zichtbaar? Klik dan hier om het boek te bestellen
Reacties (7)
“Een nieuw boek over Nederlanders die tussen 1936 en 1939 ten strijde trokken tegen het Spaanse fascisme.” De vraag is in hoeverre ze ten strijde trede tegen het fascisme dan wel voor het communisme. Putin schermt er ook mee dat de Sovjets de Nazi’s verslagen heeft terwijl ze in de praktijk de ene bezetting voor de ander verruilden.
Het fascisme en het communisme, zij samen het nationaal socialisme drie foute regimes die onderling concurreerden om wie het meest fout was en wie de meeste onschuldige slachtoffers op hun naam hadden. Drie stromingen die in principe 1 pot nat waren, alleen met een beetje ander lulverhaal er aan geplakt om de bevolking voor de gek te houden. Het kwam in de praktijk allemaal op hetzelfde neer, de leiders leefden als een vorst en ze gebruikten mannetjes in het zwart die de onderdanen met geweld aan de leiband hielden. Feitelijk was het toen niet veel anders als de Syriëgangers die strijden voor de soennieten of de sjiieten, of die nu voor ISIS of de Ayatollah van Iran strijden. Omdat de ene fout is, is de ander niet perse goed hooguit iets minder schadelijk, en dat dacht men toen ook in grote lijnen van de fascisten versus de communisten.
Hetzelfde geld voor het communistisch verzet hier, aanhangers van Stalin die aan aanhangers van het nationaal socialisme bestreden. Ze kwamen van pas omdat bij ons Hitler de bezetter was en niet Stalin, maar het is maar goed dat ze beide verloren hebben en Churchill en Roosevelt onze bevrijders waren. Bovendien wisten we pas decennia later echt wat Stalin allemaal had uitgespookt. De Oostblokkers die na onze bevrijding nog decennia onder een communistische bezetting geleden hebben weten daar over mee te praten.
@1: “Putin schermt er ook mee dat de Sovjets de Nazi’s verslagen heeft terwijl ze in de praktijk de ene bezetting voor de ander verruilden.” Dat mag dan voor de landen van het oostblok gelden, maar natuurlijk niet voor Rusland zelf. Het bloedvergieten daar en het offer dat de bevolking heeft moeten brengen om de fascisten te verslaan is vele malen groter dan wat er in West Europa geschied is, maar wordt stelselmatig uit het geheugen geschrapt. Blijft schandalig.
Dank Jos, dat je dit onder mijn aandacht brengt. De geschiedenis van deze Spanjestrijders is nieuwe materie voor me.
De Spanjestrijders wilden hun land tegen het fascisme beschermen, de SS-ers tegen het communisme. Dat die laatsten eerder gerehabiliteerd werden, laat wel zien waar de Staat der Nederlanden eerder toe genegen is.
Maar dat kon men al weten toen op het galaconcert ter ere van de bruiloft van Juliana en Bernhard (1937) het Horst Wessellied werd gespeeld. https://historiek.net/horst-wessel-lied-juliana-bernhard/68722/
@1: Het is duidelijk dat je het boek noch mijn recensie hebt gelezen. Overigens was de Sovjet-Unie, wat je ook van het communisme denkt, een van de geallieerden die ons hebben bevrijd van de nazi’s.
@1:
De Nazi’s hadden een dikke 70% van hun leger aan het oost front, en het was die uitputtingslag die uberhaupt de invasie van Normandie mogelijk maakte, als de Sovjets niet mee hadden gedaan (of verslagen waren door de Nazi’s) dan zouden de nazi’s zoveel mankracht hebben dat ze letterlijk de overige geallieerden uit Europa konden trappen, dan waren de invasie van Italie en Frankrijk echt binnen een paar dagen plat geslagen
@1:
Ik denk dat de meeste Nederlanders die in de jaren ’30 voor het communisme streden, daarmee heel goede bedoelingen hadden.
Het communisme is niet een ideologie van onderdrukking, maar van samen delen.
Bovendien wisten we pas decennia later echt wat Stalin allemaal had uitgespookt!
(u ziet dat ik het soms helemaal met u eens ben)
@2: De Russen hebben de nazi’s verslagen, en daarvoor veel grotere offers gebracht (in slachtoffers) dan de andere gealliëerden.
Toch valt er wat voor te zeggen dat de communistische regering ook een bezetting was. Veel volken in de Sovjet-unie zijn gedeporteerd tijdens de regering van Stalin.
En de kollectivisering van de landbouw leidde tot hongersnood.
Ik las ooit dat de Duitsers tijdens de inval best welkom waren in de Oekraïne.
Maar die sympathie hebben ze verspeeld.
Het is trouwens niet de verdienste van Poetin dat de nazi’s verslagen werden, en nog minder de verdienste van Stalin.