Op Sargasso is plaats voor gastloggers, hieronder een bijdrage van Akufu. Zij zette haar eerste schreden als weblogger afgelopen december en viel op door haar analyses.
Misschien wel de belangrijkste gebeurtenis uit de menselijke geschiedenis is de ‘uitvinding’ van landbouw, zo’n 10.000 jaar geleden. Maar over deze revolutie blijven nog veel vragen onbeantwoord. Het is nog onduidelijk hoe mensen op het idee zijn gekomen. Zoals bekend is landbouw begonnen in het nabije oosten, in Mesopotamië maar hoe is het vervolgens naar het Noord-Westen van Europa verspreid? Zijn de oorspronkelijke bewoners verdrongen door een massale immigratie van vooruitstrevende landbouwers, of had het concept van landbouw zoveel aantrekkingskracht dat het spontaan werd overgenomen door de Europeanen?
Waarom voor landbouw is gekozen lijkt echter duidelijk. Dankzij landbouw heeft de mens eindelijk controle over zijn voedselvoorziening en hoeft niet meer eindeloos rond te trekken op zoek naar gebieden met voedsel en prooi om op te jagen. Landbouw heeft voor ongekende bevolkingsgroei gezorgd, waardoor complexe maatschappijen konden ontstaan, kortom de grondslag werd gelegd voor onze moderne samenleving. En voor allerlei ziektes, slavernij, oorlogen…
Met de huidige kennis is landbouw de logische stap voorwaarts. Onderzoek naar nog bestaande jager-verzamelaars gooit echter roet in het eten: met jagen en verzamelen kun je in een dag of drie per week meer dan genoeg voedsel vergaren. De rest van de tijd mag je uitrusten. Een boer heeft echter maar weinig vrije dagen. En moet gruwelijk vroeg zijn bed uit. De keuze voor landbouw was er duidelijk niet een uit gemakzucht.
Waarschijnlijk werd landbouw noodzakelijk vanwege voedselschaarste door bijvoorbeeld aanhoudende droogte, of bevolkingsgroei. De periode nét voor de opkomst van landbouw is dus interessant voor archeologen. En inderdaad, opgravingen in Israël laten zien dat in die periode steeds jongere en kleinere dieren gejaagd werden, een duidelijk teken van overbejaging. Blijkbaar dreef het tekort aan voedsel mensen er vervolgens toe om landbouw te gaan bedrijven. Maar daar is een hoge prijs voor betaald:
“People could no longer survive by hunting alone – they were now banished from the Garden of Eden: animal husbandry is hard work and domesticated animals require daily care and supervision.” (1)
10.000 jaar (eigenlijk veel minder aangezien landbouw pas na enkele millennia in Europa arriveerde) is niets op evolutionaire schaal. Het is waarschijnlijk dat het menselijk lichaam nog niet is aangepast aan de moderne werktijden. Je hoeft je dus echt niet schuldig te voelen als je de hele dag in de baas z’n tijd je favoriete blogs zit te F5-en. Het is niet meer dan natuurlijk.
(1) Davis, S. (2005) Why domesticate food animals? Some zoo-archaeological evidence from the Levant. Journal of Archaeological Science, 32: 1408-1416.
Reacties (19)
De 24/7 noordwesterwind die over de droge kale zandvlakte ten westen van Nederland woei gedurende duizenden jaren zi tussen -18/10K heeft nederland met een dikke laag zand bedekt. Op deze laag steunen de peilers van gebouwen. De fijne fractie in deze wind begon te vallen in wat nu Zuid-Limburg heet. Deze vruchtbare fractie heet Löss en is als een reusachtige maancircelvormige laag te vinden vanaf zuid-limburg tot puntje balkan. De mens met opgedane kennis in het eerder warmer geworden midden-oosten volgde met de stijgende temperatuursgradient deze laag.
Prbeersel, de plaatjes kan ik niet pasten:
1.5 Van jager tot boer
Het weerbericht is uitgegroeid tot een volwaardig programma met toeters en bellen. Een geliefd onderwerp om over te mopperen want vroeger was het beslist beter. Als met vroeger 70.000 jaar gelden wordt bedoeld gaat deze uitspraak niet op. Midden in de laatste ijstijd (afb.3)het Weichselien ( 110.000 tot 10.000 jaar b.c.) was het extreem koud. De kou was zo intens dat de Atlantische oceaan tot aan Spanje bedekt was met pakijs. Tijdens ijstijden is de zomer niet warm genoeg om het winterijs te smelten. .Als gevolg van deze gestoorde waterbalans daalt de oceaanwaterspiegel en komt meer land droog te liggen. Het van de oceaan geleende water stroomde in ijsvorm zuidwaarts over het continent en bedekte 70.000 jaar b.c. geheel Noord Europa en Engeland. Tijdens het Saalien en Weichselien was de waterspiegel zo laag dat het mogelijk was naar Engeland te lopen. Bij dergelijke langdurige kou raakt de ondergrond permanent bevroren(permafrost). Bomengroei was beperkt tot gebieden rondom de Middellandse Zee. Nederland en omgeving was een kale poolwoestijn.
De voornamelijk uit het Noorden komende wind had vrij spel vanwege de lage begroeiingsgraad. Grote hoeveelheden zand en fijner materiaal zijn door de straffe Noordenwind van de droge Noordzeevlakte naar Nederland geblazen. Heel ons land is hierdoor met een dikke laag zand bedekt (afb. 4). Het fijner materiaal kwam vanaf Limburg en verder zuidwaards uit de lucht vallen(löss). Het dekzand ligt in oost Nederland aan de oppervlakte terwijl in het westen de dikke en stevige dekzandlaag op ongeveer 20m diepte te vinden is. Bij heien worden de palen tot in het dekzand gedreven. Onze huizen staan op de jongste dekzandafzetting die ongeveer 20.000 jaar gelden afgezet is. Een stevige laag als dit dekzand is een welkom geschenk in een land die met een geologische bril op gezien kan worden als een met klei gevulde dalende kuil.
Niet alleen het dekzand heeft in Nederland zijn nut bewezen ook de lösslaag is van groot belang geweest maar dan voor een groter gebied in Europa. Daar moest het eerst warmer voor worden en dat werd het ook rond 10.000 jaar gelden. Poolijs begon te smelten en stroomde terug in de oceanen. Door grote aanvoer van smeltwater rees de waterspiegel en liep de Noordzee weer vol.. Zo ontstonden op diverse plaatsen in de wereld nieuwe zeeën en grote meren waaronder de Perzische golf. Aan de oevers van de rivieren die deze golf binnenstromen,de Tigris en Eufris , hield men het jagen voor gezien en werd gestart met zaaien en oogsten van wilde grassen. Van deze granen werden de eerste pizzabodems gebakken in stenen ovens. Het nomadenbestaan, waar achter een prooi wordt aangehold, werd ingeruild voor leven op één plek.(sedentair) Naast de akker werden stenen huizen gebouwd. Om toch aan vlees te komen werden geit en schaap gedomesticeerd.
De klimaatsverbetering was het eerst merkbaar rond de evenaar maar ook in Europa werd het steeds warmer. Met oplopende temperatuur schoof De zone waarin landbouw mogelijk was verbreidde zich met de oplopende temperatuur noordwaarts. De lösslaag bleek de geschiktste ondergrond om wilde granen.te verbouwen. Als het ware wandelend over deze laag bereikte de landbouw Limburg in 5.300 b.c.
Verandering van klimaat heeft de mens van jager tot boer omgevormd. Uiteraard mede door te toegenomen kwaliteit van het menselijk denken. Maar die kwaliteit neemt zeker sneller toe als de jagers op een warme zomeravond voor de tent wat voor zich uit zitten te staren. Daar was nu eindelijk tijd voor, het avondeten was geen dagvullende bezigheid meer. Door de hogere temperatuur was de begroeiing uitbundig geworden en prooi in veelvoud aanwezig.
De keus om het nomadische jagersleven na twee miljoen jaar vaarwel te zeggen zal niet gelijk door iedereen gemaakt zijn. Zelfs nu, acht duizend jaar later, is deze tweedeling nog steeds aanwezig in landen die daar ruimte voor hebben.
Deze revelutionaire omslag is een goed moment om onze voorouders achter te laten en ons te richten op de moderne tijd en het hoofdonderwerp van dit boek geologie. Er is zeker een overeenkomst tussen beide tijdperken De vraag naar grondstoffen die gelijk opgaat met onze kennis van wat de aarde ons te bieden heeft. De vroege mens heeft verstandig gebruik gemaakt van vuursteen en de vruchtbare aarde. De “moderne” mens heeft door schade en schande geleerd dat de aarde een aangename woonplaats blijft als zij en haar bewoners met respect worden behandeld.
Heh, ik meen ergens gelezen te hebben (Chagnon, dacht ik) dat de mens normaal gezien gemiddeld drie à vier uur per dag aan overleven moet besteden (eten halen en zo) en dat de rest van de dag is voorbehouden voor sociale activiteiten en rusten. Lang leve de 16-uren week! Down with progress!
Excuses gastredacteur, realiseer me dat mijn aktie wat van de ongepaste is (beetje spontaan type ben ik en val in veel kuilen ) Sorry nogmaals :(
“maar hoe is het vervolgens naar het Noord-Westen van Europa verspreid? ”
Misschien heeft men daar zelf ook het wiel uitgevonden? Waarom zou er perse sprake van verspreiding moeten zijn?
@Larie – welnee, mooie aanvulling!
@TRS – Landbouw is wereldwijd inderdaad op verschillende locaties uitgevonden, bijv rijstcultuur in Azie en Mais in Amerika. Dat het in Europa meer om verspreiding van een concept gaat, denkt men te kunnen afleiden aan het feit dat veel gedomesticeerde gewassen en dieren oorspronkelijk uit het Middenoosten afkomstig zijn. Ook de snelheid van de opkomst van landbouw in Europa wijst meer op een overdracht van concept, ipv het wiel zelf uitvinden.
@#0 Grappige uitsmijter!
@#2 w00t + feedback
“De klimaatsverbetering was het eerst merkbaar rond de evenaar maar ook in Europa werd het steeds warmer.”
dat ‘het eerst’ klopt niet helemaal: min of meer overal ter wereld, min of meer overal tegelijkertijd ‘veranderde’ het klimaat aan het eind van de laatste ijstijd (gestaag tussen 14,500 jaar voor heden en 10,000 voor heden, met wat fluctuaties, rond 12,700-11,700 was het bv. weer wat kouder dan direct ervoor en erna). Dat was overal tegelijkertijd ‘merkbaar’ (voor de lokale vegetatie, fauna en evt. menselijke bewoning).
Op Europeese breedten was het echt klimaats-‘verbetering’ in de zin van dat het hier bewoonbaar werd – in regio’s rond de evenaar was het vooral ‘verandering’ (een beetje natter, een beetje droger, moesson aan, moesson uit – of dat verbetering is hangt van het perspectief af, bewoning was er al).
Moesson aan, Moesson uit is geen kattepis.
– Vanaf ca. 12,000 jaar was er moesson in Pakistan/India gebied (de Indische oceaan was er genoeg opgewarmd voor, daarvoor in de ijstijd-kou stond de moesson tijdelijk uit – dat er uberhaupt moesson kan optreden komt door de aardrotatie en de Himalaya, maar dat terzijde).
De Aziatische moesson is er nu nog steeds. In dat klimaat en landschap, langs grote, jaarlijks regelmatig groots overstromende moesson-rivieren (Indus met name), ontkiemde de landbouw. Astronomie / sub-seizoenale tijdsrekening / Astrologie / Wiskunde (sterrenwiggelaars op de toren van babel) ter voorspelling van het begin van de moesson tijd, ontkiemde parallel. Sid Meijer had eigenlijk Sid Moesson moeten heten.
– Vanaf ca. 8,500 jaar tot ca. 4,000 jaar voor heden was er ook een Afrikaanse moesson. Die zorgde toen langs Euphraat en Tigris opeens voor grote overstroming (dit fenomeen is wel eens aan Noach en Gilgamesh epossen gekoppeld – een andere verhaspelde bijbel verwijzing zou hier passen).
Pas toen was de Atlantische oceaan voldoende opgewarmd (die moesson treedt overigens alleen bij milankovitch instralings maxima op, en dat is alweer voorbij, dus de laatste 4,000 jaar heeft de Sahel pech wat regen betreft).
– Die klimaat verandering was essentieel voor het verspreiden van de eerste landbouw van het oosten richting het westen (mesopotamie, klein azie, zwarte zee, middelandse zee, europa). Naar het oosten (China, Indonesie) verspreidde de landbouw zich overigens ook.
– Toen men daar het landbouw-wiel eenmaal had uitgevonden, is men het gaan verbeteren en ook in andere landschappen gaan uitproberen, zoals de Midden Europeesche loess belt.
“Verandering van klimaat heeft de mens van jager tot boer omgevormd.” (Larie #2): De mens heeft zichzelf omgevormd – klimaat verandering was de aanleiding, niet de oorzaak.
“10.000 jaar is niets op evolutionaire schaal.” Gelukkig heb ik een prachtig geevolueerde gedomesticeerde huiskat die perfect op F5 voor me kan drukken. Dat is ook geen kattepis.
“het landbouw-wiel eenmaal had uitgevonden” -> beter -> “het landbouw-wiel eenmaal had overgenomen” (n.a.v #6)
“Zijn de oorspronkelijke bewoners verdrongen door een massale immigratie van vooruitstrevende landbouwers, of had het concept van landbouw zoveel aantrekkingskracht dat het spontaan werd overgenomen door de Europeanen?”
Uit genetisch onderzoek is gebleken dat iedereen lekker thuis bleef en dat vooral het idee zich verspreidde.
Is wel genoeg literatuur over te vinden…
@ SN – Het is waar dat veel genetisch onderzoek in die richting wijst (slechts +/- 16% immigranten). Laat ik nou heel saai zijn en denken dat de waarheid in het midden ligt.
DNA onderzoek aan steentijdmateriaal is zeker niet onomstreden, vanwege de slechte kwaliteit van het oude DNA, en het zeer kleine aantal individuen dat onderzocht is.
Genetisch onderzoek aan huidige populaties kan ook gebruikt worden om migratie in het verleden in beeld te brengen. Maar dit is gebaseerd op een aantal aannames: bijvoorbeeld dat de bronpopulatie uit een vastomschreven gebied komt, er slechts een migratiegolf is opgetreden en dat na de migratie liefst geen (genetisch) contact meer is met het oorspronkelijke gebied.
Kijk, we zijn eruit, het is nu ‘wetenschappelijk bewezen’: 10.000 jaar geleden werden Adam en Eva na een vervelend incident met een appel verdreven verdreven uit het paradijs!
En vanaf dat moment: “Vir die mens het die Here God gese: ‘Omdat jy na jou vrou geluister het en geeet het van die boom waarvan Ek jou verbied het om te eet, is die aarde deur jou toedoen vervloek; met swaarkry sal jy daaruit ’n bestaan maak, jou leve lank; die aarde sal vir jou dorings en dissels laat uitspruit, en jy sal veldplante eet; net deur harde werk sal jy kan eet, totdat jy terugkeer tot die aarde toe, want daaruit is jy geneem.’” (Heb alleen maar een Afrikaanse bijbel in huis…)
@Akufu 10 laatste punt is lastig inderdaad. Ergens gelezen en mijn vuistregel: gemigreerde groepen houden altijd contact met het land van hun oorsprong. Hoe lang dat blijft kunnen is altijd de grote vraag.
Als het idee zich verspreidde, dan spreek je van cultuurcontact en -uitwisseling. Met materiele objecten dan ook, toch. Verklaart dat ook niet al dezelfde trechter- en klokbekers die overal in Europa worden gevonden ? Of bevatten die een exportartikel zoals amber, berenvet, zout, zaad, je weet het niet…
@ Mescaline 13 (Beter) aardewerken potten zijn misschien nodig voor de opslag en transport van oogst en zaaigoed, en zo liften deze nieuwe technieken, met hip design, mee met landbouw?
Maar hier kunnen anderen vast verstandiger dingen over zeggen…
Graag. Zijn de klokbekers uit ‘e’en klei gemaakt bv ?
(toch even stiekem off topic..: gefeliciteerd!!!)
http://www.awok.org/worst_mistake/
Landbouw is geen vooruitgang geweest, maar een noodzakelijk kwaad.
Heeft iemand Ishmaël van Daniel Quinn gelezen?
Overigens klopt dit niet:
“Onderzoek naar nog bestaande jager-verzamelaars gooit echter roet in het eten: met jagen en verzamelen kun je in een dag of drie per week meer dan genoeg voedsel vergaren. De rest van de tijd mag je uitrusten.”
Onderzoek bij jager-verzamelaars toonde aan dat er dan wel maar drie uur per dag aan jagen/verzamelen werd besteed, de rest van de tijd werd overleg gevoerd naar de te gebruiken tactieken. (Dit bij het jagen opgeteld is ook zo’n 40 uuur per week). Dat is natuurlijk net zo goed werk. Of zijn vergaderingen op kantoor soms vrije tijd?
@ Gerrit – Interessant, ik vermoedde al dat jager-verzamelaars hun dag toch ergens mee vullen.
Overigens hoop ik nooit 5 uur per dag te hoeven vergaderen…