Sciencepalooza

69 Artikelen
Achtergrond: Jay Huang (cc)
Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Mysterie van de vliegende slak opgelost

Een bijdrage van Lucas Maillette de Buy Wenniger. Het stuk is ook te lezen op Sciencepalooza.

Midden in de Atlantische Oceaan koloniseerden Europese slakjes ver voordat de mens zijn eerste zeilboot bouwde het eiland Tristan da Cunha, ondanks dat de dieren niet tegen zout water kunnen. Ze zouden daar tussen de veren van stormvogels naartoe zijn gevlogen, maar mogelijk namen ze een minder appetijtelijke route.

Landslakken van het genus Balea komen niet alleen in Europa voor, maar ook op verschillende mid-Atlantische eilanden, waaronder IJsland en dus het zuidelijke Tristan da Cunha.

Vijf jaar geleden publiceerden Naturalis-onderzoekers de stamboom van deze slakken, en bleek dat de dieren nauw verwant zijn aan Europese soorten. Blijkbaar hebben enkele van de hermafrodiete slakken ooit met succes de overtocht gemaakt en op de eilanden koloniën gesticht.

pluimage
De verklaring die Darwin hier ooit aan gaf, en die de onderzoekers destijds ook aanvoerden dat ze als verstekeling zouden zijn meegereisd in het pluimage van grote trekvogels. Andere verklaringen zijn onwaarschijnlijk, want de weekdieren leggen bij blootstelling aan zeewater snel het loodje.

Nieuw onderzoek uit Japan suggereert nu dat de slakjes mogelijk economy vlogen, in plaats van business class.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Wormen helpen ons Mars te bereiken

Een gastbijdrage van Eva Teuling, ook te lezen op Sciencepalooza.

Ceanorhabditis elegans (C. elegans) is het troeteldiertje van de moleculaire biologie (en onze ex-minister van onderwijs Ronald Plasterk); deze 1mm-grote rondworm heeft in het verleden al twee Nobelprijzen in de wacht gesleept (in 2002 en 2006) en was het eerste organisme waarvan de totale DNA-volgorde bekend werd (in 1998). Nu hebben onderzoekers uit Nottingham deze wormpjes de ruimte in gestuurd. Dit deden ze niet zomaar voor de lol, de achterliggende gedachte van het onderzoek was om gezondheidsproblemen bij ruimtereizigers beter te begrijpen en mogelijk te genezen.

Astronauten krijgen al na een aantal dagen in de ruimte last van spierafbraak. Hiernaast krijgen ze te maken met botafbraak en verlaagde immuunreacties. Geneesmiddelen zijn moeilijk mee te nemen de ruimte in, vanwege de hoge hoeveelheid straling bederven ze erg snel. Maar er is een techniek die misschien uitkomst kan bieden. Dit is RNA-interferentie (RNAi), een proces ontdekt in C. elegans (die Nobelprijs in 2006). Met RNAi kan de activiteit van één bepaald gen verminderd worden, en naast een fijne methode voor moleculair biologisch onderzoek is deze techniek ook veelbelovend voor de behandeling van allerhande ziektes. Er wordt bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar het gebruik van RNAi voor de behandeling van tumoren, HIV-infecties en maculadegeneratie.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Hoe een bezoek aan de dokter u ziek kan maken

Gilbert Welch hield vandaag een pleidooi voor het bestrijden van overdiagnostiek en de ellende die daar voor patiënten uit voortkomt. Hij deed dat op Bessensap, de ontmoeting tussen wetenschappers en pers die NWO samen met de Nederlandse Vereniging voor Wetenschapsjournalisten jaarlijks organiseert ter gelegenheid van de bekendmaking van de Spinozapremies.

Overdiagnosis is het constateren van een lichamelijke of psychische afwijking zonder klachten die voldoet aan een van de volgende criteria: ofwel de afwijking zal vanzelf weer verdwijnen of zich nooit verder ontwikkelen tot er klachten ontstaan, ofwel de afwijking zal zich zo langzaam ontwikkelen dat de persoon in kwestie al door een andere oorzaak overlijdt, voordat hij daadwerkelijk klachten van de vastgestelde afwijking ondervindt.’

De typisch Amerikaanse, soepele presentatie van Gilbert Welch kan niet verhullen dat de wetenschapsjournalisten vandaag een atypische Amerikaanse arts voorgeschoteld krijgen. Anders dan andere Amerikaanse artsen (we noemen geen namen) zit Welch duidelijk niet in de zak van een of andere farmaceut: hij geeft uit eigen beweging geen adviezen om bepaalde middelen of diagnostische procedures te gebruiken. Zijn houding is duidelijk onconventioneel en rebels, wat in het relatief nuchtere Nederland waarschijnlijk nog minder opvalt dan in het wat betreft de geneeskunst veel dogmatischer en conservatiever denkende Amerika.

overactief zoeken
Gilbert Welch heeft maar één missie: hij wil zijn toehoorders overtuigen dat het niet per definitie goed is om afwijkingen in een vroeg stadium te diagnosticeren. Volgens hem beseffen zowel artsen als gewone mensen zich niet voldoende welke gevaren er kleven aan het overactief zoeken naar klachtenvrije lichamelijke afwijkingen.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Sim Ant 2.0

Een bijdrage van Lucas Maillette de Buy Wenniger.

Miertje-spelen is een booming business. Volgens sommigen zijn er niet minder dan 2000 soorten die op de een of andere manier mieren voor hun eigen succes naäpen. In Current Biology staat een heel (en bijzonder leesbaar) artikel dat puur en alleen gewijd is aan deze myrmecomorphomania (mierenmimicri).

De geniale vermommingen die allerlei beesten aantrekken om maar zoveel mogelijk op een mier te lijken rechtvaardigen minstens twee conclusies: de evolutie heeft de afgelopen miljoenen jaren niet stilgezeten, en blijkbaar is mier-zijn de bom.

De cicade Cyphonia clavata (bijgaande foto, afkomstig uit artikel in Current Biology) is een van die fopmieren. Cyphonia clavata is een meester in naäpen, en wat kun je als cicade beter naäpen dan een mier?

Op het eerste gezicht ziet zo’n cicade er uit als een doodgewone mier – formicologen zouden denken aan een tropische mierensoort die bekend staat om z’n assertieve gedrag als het gaat om het steken van belagers. De mier is donkerbruin, heeft het bekende gesegmenteerde lichaam, een serie pootachtige structuren en twee antennes op de kop.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

De prijs van pijn

Een bijdrage van Sietse Jonkman.

Oscar Wilde schreef ooit al dat sommige mensen van alles de prijs weten, maar van niets de waarde. De verhouding tussen prijs en waarde is ook tegenwoordig nog een actueel onderwerp in de economie en psychologie. In principe gaat men ervan uit dat de prijs die iemand bereid is te betalen af hangt van de waarde die het goed voor de koper heeft.

Dat klinkt logisch, maar het is niet helemaal duidelijk hoe consumenten waarde in prijs vertalen. Het zou bijvoorbeeld kunnen dat iedere consument een interne waardeschaal heeft, die direct vertaald wordt in een maximale prijs. Een andere mogelijkheid is dat mensen de waarde van een goed alleen in vergelijking met een ander goed maken (meer of minder) en verder prijzen vooral bepalen naar aanleiding van kennis over de normale vraagprijs, in plaats van intrinsieke waarde. Dus, is € 8 nou te veel voor een kopje koffie omdat de smaak van de koffie en de opkikker die daarop volgt maar € 4 waard zijn, of omdat je weet dat koffie normaal gesproken geen € 8 kost?

Zolang proefpersonen de prijs van goederen die in experimenten te koop aangeboden worden kennen valt deze vraag moeilijk op te lossen. De psycholoog Nick Chater uit Londen heeft hier een slimme oplossing voor bedacht, door proefpersonen iets te verkopen dat intrinsieke waarde heeft, maar waar geen prijsinformatie over beschikbaar is. In zijn experimenten betalen proefpersonen om te voorkomen dat ze elektrische schokken toegediend krijgen.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Genetica in de volgende versnelling

Een bijdrage van Eva Teuling van Sciencepalooza.

Tien jaar na de publicatie van het humane genoom is de “erfelijkheidsleer”, of Genetica, nog lang niet af. Bij de afdeling Genetica van het UMCG zijn er recent een hoogleraar klinische genetica en een hoogleraar genoomanalyse bijgekomen, die zich gaan bezighouden met het toepassen van nieuwe technieken in de dagelijkse praktijk van het ziekenhuis om de genetica op volle snelheid te brengen. En dit is meer dan welkom.

De klinische genetica onderzoekt families met erfelijke ziektes en geeft voorlichting aan patiënten en families. Dit gebeurt al sinds de jaren ‘60, toen het mogelijk werd chromosomen onder de microscoop zichtbaar te maken. Mensen hebben twee sets van 23 chromosomen, die al onze erfelijke informatie bevatten. Het bekendste voorbeeld van een chromosomale afwijking is het syndroom van Down, waarbij drie keer chromosoom 21 voorkomt (zie plaatje). Grote chromosomale veranderingen, zoals missende of extra stukjes, zijn ook te zien onder de microscoop, maar kleinere veranderingen kunnen niet zo gedetecteerd worden. Maar met DNA-onderzoek kan gericht gezocht worden naar kleinere veranderingen in de individuele bouwstenen van onze erfelijke informatie, het DNA. Dit is genoomdiagnostiek.

Een genoom is “het geheel van alle genen op alle chromosomen van een individu”, oftewel: al ons DNA, de in totaal 6 miljard DNA-bouwstenen, waarvan1-2% zich bevindt in de genen, de functionele eenheden van ons erfelijk materiaal. Sinds in 2000 de totale DNA-volgorde van de mens bekend is, worden steeds meer fouten en varianten in het DNA ontdekt die gekoppeld zijn aan allerlei ziektes. Sommigen van deze ontdekkingen worden al toegepast in de geneeskunde – bij bijvoorbeeld borstkanker, waarbij in families waar deze vorm van kanker veel voorkomt, specifiek gezocht wordt naar DNA-fouten om zo de ziekte in een vroeg stadium te ontdekken en vrouwen gericht te behandelen.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Incidentele soortenmoord of structurele biogenocide?

Wederom een bijdrage van wetenschapsblog Sciencepalooza. Vandaag een stuk van Lucas Maillette de Buy Wenniger.

De dodo, de Tasmaanse buidelwolf en de Wolharige Mammoet zouden er over kunnen meepraten: Homo sapiens mag dan lief zijn voor honden en katten, hij maakt ook soorten kapot. Maar veroorzaken we nou echt een massa-uitsterven in dezelfde klasse als de dino-dodende meteoriet, of overdrijven de treehuggers onze impact op de soortenrijkdom?

In de afgelopen 3.5 miljard jaar produceerde de evolutie naar schatting zo’n 4 miljard soorten, waarvan dan weer ongeveer 99 procent inmiddels is uitgestorven. Dat uitsterven is een wetenschap op zich: meestal geeft er eens in de paar duizend jaar een soort de pijp aan Maarten, maar op vijf momenten in de laatste vijfhonderd miljoen jaar werd de harde-resetknop ingedrukt en verdween in korte tijd meer dan 75 procent van de soorten.

Soortenmassamoord vereiste bij de door wetenschappers vastgestelde Vijf Massa-Extincties allerlei megalomane geo-klimatologische ellende. De extinctieperiode in het Perm, die ongeveer 251 miljoen jaar geleden eindigde en binnen 2.8 miljoen jaar 96 procent van de soorten wegvaagde, berustte op een mix van vulkanisme in Siberië, een snelle klimaatopwarming, verzurende oceanen en een stevige ontregeling van de atmosferische gashuishouding. De uitsterfgolf die 65 miljoen jaar 76 procent van de soorten aborteerde had als aanleiding wat buitenaardse hulp nodig, in de vorm van een astroïde die bij het huidige Yucatán insloeg.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Wetenschap helpt Olympische droom

Een bijdrage van Eva Teuling van Sciencepalooza.

Het Nederlands Olympisch Comitee (NOC*NSF) heeft de ambitie uitgesproken om Nederland bij de top-10 van beste topsport-landen van de wereld te brengen. Als kikkerlandje met slechts 16 miljoen inwoners moeten we daarvoor wat harder ons best doen dan landen als Canada en de VS, die uit een veel grotere vijver van talenten kunnen vissen. Maar, wie niet sterk is moet slim zijn! Eén van de slimme maatregelen om deze ambitie te bereiken is om wetenschappers zich met de sport te laten bemoeien. Hiervoor richtten NOC*NSF en TNO in 2006 de Stichting InnoSportNL op, die samenwerkingen heeft met onder andere de TU Delft, chemieconcern DSM en de Faculteit Bewegingswetenschappen van het VUMC.

Sportlabs

Landelijk zijn nu een vijftal sportlabs verrezen waar (top)sporters trainen onder professionele begeleiding van – jawel – een wetenschapper. Onder de naam Wetenschappelijke Ondersteuning Topsport (WOT) wordt kennis uit allerlei vakgebieden toegepast op sporters, zoals medische verzorging, voedingsadviezen en mentale en fysieke begeleiding. Ook hulpmiddelen zoals klimaatkamers en hoogtekamers om atleten voor te bereiden op andere weersomstandigheden worden niet gevreesd. Maar nieuw zijn de embedded scientists: wetenschappers die meedraaien in het dagelijkse leven van de topsporter, net als hun persoonlijke begeleider en voedingsadviseur al jaren doen.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

De kleinste kolchoz ter wereld

Vanaf heden neemt Sargasso eenmaal per week een bijdrage over van het spraakmakende wetenschapsblog Sciencepalooza. Vandaag een stuk van Lucas Maillette de Buy Wenniger.

boeren op een kolchozVergeet de Franse en de Oktoberrevolutie: het was de apolitieke landbouwrevolutie die ons bestaan écht diepgaand heeft veranderd. Toch zijn we als boerende mensen niet de eersten, want het blijkt dat ook een deel van de sociale amoeben aan primitieve landbouw doet.

Dat Dictyostelium discoideum een bijzondere soort is heb ik op Sciencepalooza al eerder betoogd (zie hier voor achtergrondinformatie), maar het laatste nieuws over dit biologen-knuffelbeest kan ik u niet onthouden. De niet-dier niet-schimmel amoeben blijken namelijk succesvolle kleine boeren te zijn.

De levenscyclus van de bacterie-etende sociale amoeben is gebaseerd op leegvreten van een habitat, waarna de individuele amoeben samenklonteren en uiteindelijk sporen vormen die vervolgens nieuwe habitats kunnen koloniseren. Een Nature paper van deze week laat zien dat ongeveer een derde van de amoebestammen daarbij zijn eigen zaailingen meeneemt in de sporen, waarmee het mogelijk is om in een habitat waar nog geen bacteriën rondfriemelen zelf een bacteriecultuur te starten – om die vervolgens weer op te eten.

Vorige