RECENSIE - Met welke tevredenheid legt Netanyahu zich des avonds te ruste? Weer vijftig kinderen vermoord, potentiële bedreigers van zijn kleinkinderen? En Poetin? Vandaag maar honderd moeders die hun zonen in lijkzakken terugkrijgen? Doen al die protesten hun niets? Of…
Het knappe van de Antigone van Nina Spijkers bij het Nationale Toneel is de twijfel die ze bij me doet toeslaan over goed en kwaad. Hoe vanzelfsprekend is immers de keuze voor Navalny of de weerloze hulpverleners in Gaza of Beiroet? Evenzeer het ontbreken van het geringste begrijpen van het handelen van moordzuchtige heersers.
Het verhaal van Antigone, kort: beoogde troonopvolgers van Thebe, de twee zonen van Oedipus, Eteocles en Polynices, doden elkaar in een broederstrijd. Hun oom Kreon krijgt de macht in handen. Hij gunt Eteokles als held de hoogste staatsbegrafenis, maar verordonneert het lijk van Polynices op de plaats van sterven te laten rotten een aanvreten door roofvogels. Wie poogt dat lot te tarten, wacht de dood.
De twee zussen, Antigone en Ismene, dochters van Oedipus, willen hun andere broer wel begraven. Antigone voegt de daad bij het woord door hem met aarde te bestrooien, en trekt de uiterste consequentie te moeten sterven. Kreon ziet zich gedwongen om het besluit daartoe te nemen omwille van het volk en te handhaven eigen gezag.
Navalny en XR
De sympathie gaat logischerwijs uit naar de uitdager, de idealist Antigone die onverschrokken haar hart volgt en de uiterste consequentie zal dragen. Of zoals Nina Spijkers Yela de Koning (Antigone) vooraf zeiden, is hun hedendaagse inspiratie te halen uit klimaatactivisten als Gretha Thunberg of Hanah Prins (XR), Lale Gül versus de islam en bovenal Aleksej Navalny die terugkeerde naar Rusland in de wetenschap te zullen sterven.
In de oorspronkelijke tragedie van Sophocles (442 v.Chr.) is Antigone de held die met morele en emotionele principes de boventoon voert versus Kreon die louter de macht handhaaft op grond van de rechten die hem zijn toebedeeld.
Jean Anouilh bracht in zijn bewerking van 1942 spanning en evenwicht door twijfel te zaaien over de pure slechtheid van Kreon en onverbloemde goedheid van de keuze van Antigone. Zo erg, dat de Duitse bezetter van Frankrijk de opvoering van het stuk goedkeurde. Wat Anouilh uiteraard op beschuldigingen kwam te staan van goedkeuring van het Vichy-bewind dat met de Nazi’s heulde.
Juist deze spanning voert Nina Spijkers nog een tandje op, op prachtige wijze. De twintig minuten dialoog tussen pragmatische heerser Kreon (Mark Rietman) en zijn idealistische uitdager Antigone (Yela de Koning) deden me op het puntje van de stoel zitten.
Rotzakken en zielige probleempjes
Zo maakt Kreon Antigone duidelijk dat de broers niet het pure goed en kwaad vertegenwoordigden, maar dat hij slechts het volk paait met die absolute beeldvorming. Dat wil nu eenmaal simpele oordelen. Ook Polynices was een rotzak die evenals zijn broer Eteocles hun vader Oedipus een kopje kleiner wilde maken om zelf de macht te nemen.
Antigone moet huilen, maar herneemt spoedig haar rol van uitdager van de macht. En tart Kreon, raakt hem in de ziel. Immers, ze is ook de verloofde van zijn zoon Haemon. Waarmee ze behalve de macht de emotie van Kreon tart, die het uitschreeuwt: “Iemand moet het doen. Wie moet het dan doen? Als ik het niet doe.”
En in rustiger bewoordingen maakt hij zijn nichtje duidelijk dat er de kapitein het roer moet nemen als het schip stuurloos dreigt te worden als het “het water van alle kanten naar binnen lekt”. Het echte probleem is de druk van het volk dat “het ruim wil plunderen”. Nog krachtiger: “Degenen met geld en macht zijn enkel bezig om een reddingsboot voor zichzelf te bouwen…niemand denkt aan het grote geheel, iedereen denkt alleen maar aan zijn eigen hachje, zijn eigen comfort en zijn eigen zielige tijdelijke probleempjes
Denk jij dat er ik tijd en ruimte heb om te filosoferen over ethiek, om gevoelig en verfijnd te blijven…om je af te vragen of je jezelf morgen nog wel in de ogen kijken? Nee! Je kunt je die luxe helemaal niet permitteren, je moet gewoon het roer pakken, je rug recht houden…en je hoeft niet in alles de diepere betekenis te zoeken. Sterker nog, die is er helemaal niet!”
Antigone wil niet begrijpen. Ze wist altijd dat Kreon haar ter dood zou brengen: “Heb geen medelijden met me. Doe wat ik doe. Doe je werk. Maar als je een mens bent, doe het dan snel.”
Kreon: “Ik wil je redden.”
Antigone: “Jij bent de koning en je bent almachtig. Maar je kunt mij redden noch tegenhouden. Alleen dit kun je doen: me laten doden.
Kreon: “Ik kan je laten martelen.” Antigone: “Waarom zou je dat doen? Om me te zien huilen! Om me om genade te horen smeken? Of zweren wat je wilt, en dan opnieuw beginnen?”
Macron en Thatcher
Een schitterende snijdende tekst. Ik kon online enkel deze Engelstalige tekst van de Antigone van Anouilh vinden, de dialoog van Antigone en Kreon vanaf pagina 44.
Voor mij refereert Kreon van Anouilh en Spijkers deels aan de Poetins en Nethanyahu’s ondanks hun “hoge tolerantie voor extreme hoeveelheden burgerslachtoffers, vooral als het gaat om doelwitten van grote waarde” (Amerikaanse analist dit weekend). Te denken valt wellicht meer aan bijvoorbeeld Emmanuel Macron of eerder Margareth Thatcher. Ze staan voor een praktische missie en idealisten snappen dat volgens hen niet. Mark Rutte misschien, gezien het liegen?
Of ik kijk nog even naar mijn getypte scriptie over De Vorst van Machiavelli van de geschiedenisstudie van precies veertig jaar geleden. Hij werd bekend met “Het doel heiligt de middelen”. Dat werd gezien als goed excuus voor macht uitoefenen zonder scrupules.
Echter, Machiavelli’s theorieën over uitoefening van macht waren complexer dan veelal aangenomen. Hij benadrukte noodzakelijke deugden van de vorst om de steun van het volk te houden. Althans, tenminste de schijn ophouden dat je “medelevend, betrouwbaar, sympathiek, eerlijk en religieus” bent; maar als je macht dreigt te verliezen, de tegengestelde eigenschappen omarmen.
Toont Kreon die deugden en souplesse van wisselen tussen deugden en ondeugden? Niet echt (helaas). Het is Kreons zoon Haemon, beoogd echtgenoot van Antigone die zijn vader attendeert op zijn meedogenloosheid die het volk tegen hem in het harnas zal jagen. En tenslotte ervoor kiest om met geliefde Antigone te sterven. Kreon staat met lege handen, met louter nog de macht.
Cultuurfilosoof George Steiner schreef in 1983 een prachtige analyse van Antigone met de hele geschiedenis van vertalingen en interpretaties die zijn getekend door het tijdsgewricht waarin ze speelden. Met steeds wisselende afwegingen, die Nina Spijkers laat terugkeren in haar stuk: de machthebber die zijn ethiek opzij zet versus de uitdager, die afwisselend een verwende puber en enige moreel juiste persoon is. Dit stuk behoort tot “de blijvende, iconische kunstwerken in de geschiedenis van ons filosofische, literaire en politieke bewustzijn”, schrijft Steiner in het voorwoord. Antigone is even ‘eeuwig’ als altijd actueel. (hele tekst)
Gezien wat Pierre Bokma recent in Zomergasten zei over recensenten ben ik terughoudend met een mening over het stuk. Dat is persoonlijk, N=1. Ik vond Antigone een fantastisch toneelstuk van Het Nationale Theater, een cadeau en genot om te mogen ondergaan. Het tengere postuur van Yela de Koning versus het imposante lijf van Mark Rietman, beiden met geweldig spel met een perfecte timing en dictie die de spanning voelbaar maken. Betty Schuurman al even indrukwekkend als Euridyce, vrouw van Kreon. En ik mag Emma Buysse (Ismene, zus van Antigone), Sander Plukaard (Haemon), Mike Zanting (wachter) en Sayo Cadmus (assistent) niet vergeten te prijzen.
Het decor met prachtig (zon)licht was perfect, de muziek – die in een paar jaar tijd een volwaardige plaats in het toneel van HNT kreeg – was perfect gekozen om onze emoties te voeden. En het duurde niet te lang, 1,5 uur. (Eerlijk gezegd: ik had wel 1,5 uur lang naar de dialoog tussen Antigone en Kreon kunnen luisteren…)
Gezien: Antigone van het Nationale Theater, Koninklijke Schouwburg, 28 september 2024; nog te zien tot 28 november in een zware tournee langs Utrecht, Amsterdam, Deventer, Gouda, Amersfoort, Enschede, Zaandam, Kerkrade, Tilburg, Drachten, Rotterdam, Meppel, Alphen a/d Rijn, Leeuwarden, Delft, Alkmaar, Nijmegen, Groningen, Venlo, Maastricht, Zwolle, Eindhoven, Leiden, Breda, Hoorn, Middelburg, Dordrecht, Apeldoorn, Amstelveen, Den Bosch, Haarlem en weer Den Haag
Foto: Bart Grietens