Jeugdzorg op de schop – deel 2

REPORTAGE - De jeugdzorg in Nederland gaat flink op de schop. Gemeenten worden verantwoordelijk, er is minder budget en er wordt meer vertrouwd op eigen kracht en eigen netwerk. Sargassoredacteuren Jeroen Laemers en Eva Schram gingen op bezoek bij jeugdzorginstelling TriviumLindenhof en spraken met medewerkers en (ex-)cliënten. Vandaag deel 2 van de tweedelige reportage. (Deel 1 is hier te vinden.)

Nadat ze voor de derde keer uit huis werd geplaatst, kwam Judith (met wie we in het eerste deel van deze reportage al even kennis maakten) in een woongroep terecht. Haar vader hield nauwelijks toezicht waardoor haar thuissituatie niet veilig was. Judith kreeg te maken met mishandeling en seksueel misbruik. Haar moeder, die niet in staat was voor zichzelf te zorgen, woonde apart en onder begeleiding. Haar enige andere familie, een tante, was grotendeels buiten beeld. Op iets latere leeftijd kon ze tot op zekere hoogte rekenen op de ouders van een goede vriendin, die haar bijvoorbeeld meenamen op uitstapjes. Maar toen Judith aan een nichtje van haar vriendin bekende dat ze wel eens blowde, werd het contact direct en volledig verbroken. Al vanaf haar vroege tienerjaren kreeg ze last van depressies.

De leefgroep waar Judith de laatste jaren verbleef, omschrijft ze als ‘een dierentuin waar je je eigen plek moet veroveren.’ Hoewel de leiding er strak op zat werd er regelmatig gedronken en geblowd. Ook werd ze geconfronteerd met ongewenste intimiteiten van medebewoners: ‘Ik kan moeilijk nee zeggen.’ Ze kreeg een training om haar weerbaarder te maken: ‘Daarbij moest ik heel hard tegen een bal aan slaan.’

Bewoners van een leefgroep krijgen volgens Judith te maken met ’tot wel vijf’ verschillende opvoeders per dag, ieder met een deels andere aanpak. Bovendien waren sommige pedagogisch medewerkers nog erg jong: ’22-jarigen moeten 18-plussers opvoeden,’ zegt ze. Over haar voogd van Bureau Jeugdzorg was ze, in tegenstelling tot de mentor die haar in haar dagelijks leven begeleidde, niet erg tevreden: ‘Mijn voogd kende mijn dossier beter dan dat ze mij kende.’

Toch is Judith niet alleen maar negatief over de hulp die ze heeft gekregen. Het verblijf in pleeggezinnen en leefgroepen heeft haar naar eigen zeggen gemaakt tot wie ze is. En daar is ze op dit moment zeker niet ontevreden over. Haar mbo-studie heeft ze vrijwel afgerond en ze is op zoek naar een eigen woning waar ze met haar vriend wil gaan samenwonen. Op de vraag of ze, achteraf gezien, niet beter af was geweest als verschillende mensen in haar directe omgeving haar hadden opgevangen om zo een uithuisplaatsing te voorkomen antwoordt ze dat ze geen hulp van niet-professionals had gewild: ‘Dan moet ik steeds opnieuw mijn verhaal vertellen. Ik wil ook geen medelijden.’

Probleemgevallen bij elkaar

Het relaas van Judith wordt in grote mate ondersteund door het verhaal van ex-cliënt Sandra (27). Sandra’s moeder overleed toen ze negen maanden oud was. Haar vader en pleegmoeder bij wie ze opgroeide waren beiden verslaafd: haar vader aan alcohol, haar stiefmoeder aan medicijnen. De spanningen in het gezin waren zodanig dat Sandra vanaf haar vijftiende in een depressie raakte. Ondanks gesprekken met allerlei hulpverleners en betrokkenheid van de jeugd-ggz, bleek de situatie uiteindelijk onhoudbaar. Op haar zestiende ging Sandra vrijwillig uit huis. Eerst verbleef ze enkele weken bij de ouders van een vriendin, maar mede vanwege haar ernstige depressiviteit kon dat geen permanente oplossing zijn.

Zodoende kwam Sandra enkele maanden in een crisisopvang terecht. Vanwege een wachtlijst kon ze aansluitend niet in een leefgroep terecht, maar dreigde ze overgeplaatst te worden naar een volgende crisisopvang. Dit wist ze te voorkomen door aan een oom en tante, met wie zij en haar familie al vijf jaar geen contact meer hadden gehad, te vragen of ze tijdelijk bij hen kon verblijven. Vervolgens stroomde ze via een kort verblijf in een leefgroep door naar een ‘fasehuis’ waar jongeren geleidelijk worden voorbereid op een zelfstandig bestaan. Nadat ze naar Utrecht verhuisde om te gaan studeren, verbleef ze nog enkele maanden in een instelling voor begeleid wonen. Inmiddels woont Sandra volledig zelfstandig en heeft al enkele jaren een baan die goed aansluit op haar hbo-studie.

Over haar verblijf in de leefgroep vertelt Sandra dat er ‘heel veel regels’ waren. ‘Ik zat opeens in een systeem, en voelde me niet echt een persoon meer. Je hebt in zo’n instelling ook te maken met heel veel mensen. Je kijkt wie er morgen dienst heeft, in plaats van dat je weet wie je ouders zijn. Bovendien hanteren alle begeleiders net weer andere regels. Ik vond het bijvoorbeeld ook heel vervelend dat een stagiaire die maar één jaar ouder was dan ik mijn hele dossier kon inzien. Eigenlijk moet je zo’n instelling koste wat kost vermijden.’

Over haar eigen situatie vertelt ze: ‘Uiteindelijk was het voor mij beter dat ik in een instelling terecht kwam, maar tegelijkertijd was het goed dat dit pas op mijn zestiende gebeurde.’ Ook in de leefgroep waar Sandra verbleef werd regelmatig gedronken en geblowd: ‘Ik had zo kunnen ontsporen. Je zet allemaal probleemgevallen in één huis die elkaar vervolgens beïnvloeden.’ Sandra gaat verder: ‘Het principe was dat kinderen zo snel mogelijk terug moesten naar de eigen ouders, maar van de mensen met wie ik daar zat kón niemand terug. Kinderen in een instelling zitten daar niet voor niets, daar is al van alles mee geprobeerd.’

Achteraf gezien had Sandra misschien bij haar oom en tante kunnen blijven in plaats van naar een leefgroep te gaan. ‘Of ik bij de ouders van mijn vriendin kon blijven is wel onderzocht, maar niet of ik voor langere tijd bij mijn oom en tante terecht kon. Zelf heb ik dat toen ook niet bedacht, bovendien was al de weg ingeslagen naar een leefgroep. Maar met extra ondersteuning voor mijn oom en tante had het misschien gekund.’

Meer preventie, minder kosten

In het nieuwe jeugdzorgstelsel zal stevig worden ingezet op preventie ter voorkoming van zware en kostbare behandelingen: ‘Van tien procent preventie en negentig procent behandeling nu, willen we naar veertig procent preventie en zestig procent behandeling,’ aldus beleidsmedewerker Margriet Rietveld.

De vraag is of probleemgevallen altijd in een vroeg stadium zijn op te sporen. Sandra geeft aan dat als zij zelf niet aan de bel had getrokken, Bureau Jeugdzorg haar gezin waarschijnlijk nooit had geholpen. ‘Van de buitenkant zag je niet dat mijn ouders verslaafd waren,’ zegt ze. Preventie zal lang niet altijd een oplossing kunnen bieden. Bovendien brengt een grote inzet op preventie het risico met zich mee dat gemeenten of wijkteams zich gaan bemoeien met gezinnen waar uiteindelijk maar weinig mis mee is. Ouders die de laatste jaren de vragenlijsten van het consultatiebureau hebben moeten invullen kunnen zich hier wellicht iets bij voorstellen.

Een ander potentieel probleem van het nieuwe stelsel is dat gemeenten voortaan verantwoordelijk worden voor de inkoop van zorg. Regiomanager An Theunissen: ‘Aanbesteden op basis van kwaliteit is lastig. Voor veruit de meeste zorgvormen bestaan geen wetenschappelijke standaarden om de kwaliteit van de geleverde zorg te meten. Iedere beginsituatie is anders. De meetmethodes die TriviumLindenhof gebruikt zijn in feite onvoldoende objectief om een accuraat kwaliteitsoordeel op te baseren.’ Zodoende leeft bij Theunissen de vrees dat althans sommige gemeenten ‘alleen op prijs’ zullen gaan selecteren.

Beleidsmedewerker Margriet Rietveld geeft aan dat de gemeente Oud-Beijerland niet uitsluitend op basis van prijs zorg zal gaan inkopen: ‘Het gaat immers om kinderen.’ Maar ook zij weet niet hoe de zorgkwaliteit gemeten moet gaan worden: ‘We weten nog niet hoe we gaan inkopen.’ Dat levert zorgen op bij hulpverleners in het veld. Martien Reidsma, clustermanager van TriviumLindenhof in de Hoeksche Waard, geeft aan dat de eerdere inkoop van thuiszorg door gemeenten hem niet erg hoopvol stemt.

Tussen hoop en vrees

De komende overdracht van de verantwoordelijkheid voor de jeugdhulpverlening van Rijk en provincies naar de gemeenten wordt door veel betrokkenen ervaren met een mengsel van hoop en vrees. Margriet Rietveld: ‘De transitie is iets waar we samen iets moois van willen maken.’ Vanwege het erg krappe tijdschema ziet zij deze transitie echter ook als ‘één van de grootste uitdagingen voor gemeenten ooit’. ‘We kunnen pas over tien jaar beoordelen of de jeugdzorg er beter op is geworden. Maken we nu wel de goede keuzes? Ik wilde dat we een glazen bol hadden.’ Maar uiteindelijk overheerst toch de positiviteit: ‘Gemeenten willen goed doen.’

Ook regiomanager An Teunissen is ondanks alle zorgen positief over de veranderingen. ‘Ik geloof er echt wel in dat we in kleine stapjes de droom van een jeugdzorg dichtbij huis kunnen bereiken. Ik vind het jammer dat we als sector sommige verbeteringen niet zelf hebben weten te realiseren.’

Arno Lelieveld, bestuursvoorzitter van TriviumLindenhof, reageert: ‘We moeten niet vergeten dat de stelselwijziging geen doel op zichzelf is. Waar het echt om gaat, is dat de jeugdzorg efficiënter wordt. Niet alleen voor de kinderen en de gezinnen die we helpen, maar uiteindelijk ook vanwege het maatschappelijke en economische rendement.’

Ex-cliënt Sandra over de nieuwe plannen: ‘Ik ondersteun het idee achter deze hervorming, maar ik vraag me af of je de gestelde doelen bereikt door een organisatie of stelsel van bovenaf te hervormen. De praktijk is gewoon erg weerbarstig.’

Deel 1 van deze reportage verscheen gisteravond.

De namen Judith en Sandra zijn gefingeerd.