Zilver uit de woestijn

RECENSIE - Het is een bekende klacht op social media in Egypte, en in Egyptische praatprogramma’s: de mahr is onbetaalbaar geworden. Heb je als jonge man een leuk meisje op het oog, en wil zij ook best trouwens, komt dan ineens haar familie om de hoek met exorbitante eisen: hij moet een mooi huis bieden, liefst volledig ingericht, kleding, apparatuur, en natuurlijk de shabka: sieraden. Veel mooie, dure sieraden.

Voor menige jonge Egyptenaar is deze traditionele bruidsgave niet op te brengen. Of ze moeten jaren krom liggen. Voor de aanstaande bruid hoeft het niet, maar ja.. de familie. Die wil tijdens en na de bruiloft kunnen laten zien hoeveel hun dochter wel niet waard was.

De mahr (die vroeger vrijwel uitsluitend uit sieraden bestond) was ooit de levensverzekering van de vrouw. Haar man kon haar deze niet afnemen (zoals de Koran al duidelijk maakt), en de vrouw had zo een aardig kapitaaltje ‘om het lijf’ voor na een eventuele scheiding, of als de nood aan de man kwam.

Maar ze had en heeft ook andere functies. Niet alleen de bruidegom droeg bij aan de mahr, ook de vader van de bruid en de familie. Al die bijdragen werden uiteraard nauwkeurig vergeleken met elkaar en met de mahr bij een eerder huwelijk. Archeologe Sigrid van Roode maakte dat persoonlijk mee na afloop van een bruiloft, waarbij de bruid (die niets tekort kwam) en haar familie alle giften nauwgezet langsliepen: waarom gaf die-en-die maar één armband? En waren deze armbanden niet lichter dan degene die ooit aan een nichtje waren geschonken? Het gewicht in zilver bleek nog steeds een nauwkeurige maat voor onderlinge relaties en statusverschillen.

Van Roode, die op Sargasso als eens een “Kunst op Zondag” aan haar werk wijdde, raakte gefascineerd door zilveren sieraden uit Noord-Afrika en het Midden-Oosten tijdens een bezoek aan de souq van Caïro. De handelaar in het minuscule zilverwinkeltje (met vooral prullaria voor toeristen) begreep dat het clubje bezoekers anders dan andere was, en vroeg of ze misschien ‘de zak’ wilde zien. Die kwam tevoorschijn, en werd geleegd op een grote schaal. Een berg van zilveren stukjes en beetjes, kralen, kettinkjes, oorbellen, hangertjes.. oud, stoffig en intrigerend.

Maar dat was alweer enige tijd geleden. De jacht op ‘islamitisch’ zilver is sindsdien geopend. Van Marrakesh tot Qatar weten handelaren inmiddels wat er in de wereld te koop is. Van Roode:

De kans bestaat, dat zelfs als je bereid bent om manden en schalen boordevol stukjes en restjes grondig te doorzoeken, je toch teleurgesteld wordt.

Daar komt bij dat de hele traditie is snel tempo aan het verdwijnen is. De sieraden zijn eigenlijk alleen nog collectors items. Moderne vrouwen willen toch liever een I-Phone of een mooie oven.

En daarmee verdwijnt een intrigerende wereld, zo laat Desert Silver zien (in vele prachtige foto’s). In vroeger dagen droeg een vrouw van aanzien (over, maar vaak ook onder haar kleding) zó veel sieraden dat het een zware last moet zijn geweest. De fraaie oude foto’s laten dat duidelijk zien. Wanneer ze liep, verried het gerinkel van munten, plaatjes en belletjes haar rijkdom en status. En ongetwijfeld wist de omgeving onmiddellijk wie daar zo rinkelend naderde. (De Koran verwerpt overigens dergelijk auditief gepronk.)

Een belangrijk bestanddeel van de sieraden waren munten, en dan met name de Spaanse real, geslagen vanaf begin achttiende eeuw en de oudste mondiaal aanvaarde valuta, en de Maria Theresia thaler, die vanwege zijn fraaie uiterlijk en zijn hoge, stabiele zilvergehalte vanaf 1750-1800 even populair werd. De Oostenrijkse thaler bleef nog heel lang een populair betaalmiddel in het Midden-Oosten, en ze wordt in Oman nog steeds gebruikt om zilver af te wegen. (En ze wordt ook nog steeds geslagen door de Munt in Wenen. Van Roode schrijft dat er wereldwijd nog zo’n 300 tot 800 miljoen thalers circuleren.)

Sieraden beschermden niet alleen tegen armoede (en ontrouw), maar dienden ook vele hogere doelen, vooral als talisman tegen allerlei kwade invloeden, door het gebruik van bepaalde materialen, vormen en afbeeldingen. Rode stenen stonden vaak voor leven, vruchtbaarheid. Een handje (na de komst van de islam aangeduid als ‘de hand van Fatima’) kon het Kwaad afweren (met de vingers omhoog) of juist zegenen, geven (met de vingers omlaag). Een afbeelding van een zwaard duidde op ‘ijzer’ en daar waren boze geesten bang voor.

Het zijn symbolen die vaak vele eeuwen teruggaan, tot ver vóór de islam, en al die tijd zorgvuldig zijn gekopieerd. De islam heeft het bestaan van geesten en de mogelijkheid van magie nooit ontkend. Ze heeft het repertoire alleen maar vergroot. Fraaie zilveren kokertjes en doosjes werden gebruikt om stukjes papier in te bewaren, met daarop geneeskrachtige of beschermende Koranverzen. En als dat alles niet hielp, waren er altijd nog arm-  en enkelbanden met fraaie zilver stekels. Om klappen mee uit te delen als mannen opdringerig werden.

Marktwinkeltjes afzoeken naar al dit fraais heeft inmiddels geen zin meer. Vrouwen willen tegenwoordig liever andere geschenken. Zilversmeden worden dus steeds zeldzamer. En met elke zilversmid die verdwijnt, verdwijnt weer een stukje van die oeroude kennis over de betekenis van een bepaalde vorm of figuur. En verdwijnt het voorwerp voor eeuwig zwijgend achter glas.

Sigrid van Roode, Desert Silver. Understanding traditional jewellery from the Middle East and North Africa. Blkvld Uitgevers, 168 pagina’s, 29,95 euro.