De verloren kunst van esoterisme

RECENSIE -  

Eén beker gevlekte scheerling graag, barman.

‘Hashtag’ dingen die Socrates nooit zei. Hij werd immers tot het drinken van de gifbeker veroordeeld omdat zijn ideeën tegen het zere been van de Atheense autoriteiten waren. Het zou wel uitermate vreemd zijn, moet de Duits-Amerikaanse filosoof Leo Strauss (1899-1973) hebben gedacht, wanneer Socrates’ leerling Plato wél ineens precies binnen de lijntjes zou denken.

Eerder dacht Strauss bij het bestuderen van middeleeuwse joodse en islamitische geleerden al op te merken dat deze hun eigenlijke ideeën, wanneer deze politieke of religieuze implicaties bevatten die de geldende orthodoxie zou kunnen bezeren, een beetje onder de oppervlakte verstopten. Volgens Strauss dus om vervolging of verbanning te voorkomen. Om deze ideeën niet verloren te laten gaan, en toch na te laten, brachten deze denkers oppervlakkige tegenstellingen in hun werken aan die de meeste lezers over het hoofd zouden zien of zouden negeren, maar die voor ingewijden of nauwkeurige lezers als een soort vlaggetjes zouden moeten werken.

“Pas op,” wilde zo’n vlaggetje volgens Strauss zeggen, “ik ben niet dubbelzinnig of tegenstrijdig omdat ik zo slordig en achteloos ben, hier staat iets.” Het was een trucje. “Ik wou het helemaal zeggen – maar ik kan het toch niet zeggen.”

En als middeleeuwse joodse en islamitische filosofen dit trucje beheersten, waarom Plato dan niet? En waarom filosofen in de hele traditie nadien dan niet — tot aan de vroegmoderne tijd aan toe, toen vervolging van filosofen uit de mode raakte?

Met dit in gedachten publiceerde Strauss in 1952 zijn boek Persecution and the Art of Writing, met dus als een centrale stelling ongeveer het bovenstaande: we lezen onze filosofen helemaal verkeerd, de ideeën die vanille genoeg voor de orthodoxie van hun tijd waren staan aan de oppervlakte (is exoterisch geschreven), maar wat alles ook maar een beetje naar heterodoxie rook staat tussen de regels (is esoterisch geschreven).

Een idee dat natuurlijk erg tot de verbeelding spreekt. Te veel, vermoedelijk. Want als iets fantastisch klinkt, dan zal het waarschijnlijk wel fantastisch zijn. Te Suske & Wiske om waar te zijn. Het sloeg dus nooit aan. Zeker niet onder academici, die immers ook hun eigen lezing en methodes te verdedigen hebben.

Onder sommige van zijn studenten (of dier intellectuele nazaten) verwierf Strauss echter een soort cultstatus die nooit is verdwenen. Onder hen is wat nu gejubel uitgebroken over een eind vorig jaar uitgebracht boek van Arthur Melzer, Philosophy Between the Lines, dat Strauss’ theorie van esoterisme volgens sommigen volledig zou revancheren.

Francis Fukuyama is in elk geval wel die mening toegedaan, en schreef deze week in zijn lovende bespreking van Melzers boek:

The first part of Philosophy Between the Lines is a simple chronicle of evidence of just how widespread the use of esoteric writing really was from the pre-Socratics through the 18^th century. Melzer presents an impressive litany of important (and not-so-important) thinkers across the centuries, including Cicero, Alfarabi, Aquinas, Erasmus, Machiavelli, Montaigne, Montesquieu, Bacon, Hobbes, Diderot, and Rousseau, who either pointed to hidden meanings in their own writings, or acknowledged esotericism in their reading of other writers. […]

This section of the book […] leaves no uncertainty that esotericism was indeed a major art that is now all but lost.

(eerdere jubelende recensies die verbeelding ook al prikkelen hier en hier … )

Open artikel