Welke Godsdienstoorlog?

Op Sargasso is plaats voor gastbijdragen. Stijn componeerde de volgende bijdrage.

Godsdienstnieuws is hot: iedere dag wordt op allerlei plekken gediscussieerd over de Islam, en ook de paus en kardinaal Simonis halen opvallend vaak het nieuws. Een uitspraak van de paus schopte het een paar weken terug zelfs tot QdJ op Sargasso.

In het recente publieke debat over godsdiensten zie ik twee verschuivingen: 1. als het over godsdienst gaat, gaat de eerste gedachte meestal niet meer naar het christendom, maar naar de Islam; 2. godsdienst en oorlog worden vaak en vanzelfsprekend met elkaar in verband gebracht. Er is vanzelfsprekend geen causaal verband tussen beide verschuivingen, hooguit kun je vermoeden dat beide wel iets met 9/11 te maken zullen hebben. Ik verbaas me met name over de tweede ontwikkeling, en wil hier de stelling verdedigen dat er geen enkele oorlog in de geschiedenis te vinden is waarvan kan worden aangetoond dat die door godsdienst is veroorzaakt.

Natuurlijk steken er nu definitiekwesties de kop op, daarom begin ik maar even met mijn omschrijvingen: Ik versta onder een godsdienstoorlog een oorlog die veroorzaakt wordt door religieuze verschillen. ‘Godsdienst’ veroorzaakt daarbij oorlog, als godsdienstige verschillen de noodzakelijke en voldoende voorwaarde zijn voor die oorlog. Onder godsdienst versta ik ‘geloof in een transcendente macht’ (Godsdienst definiëren is berucht moeilijk: Ik bedoel hier Boeddhisme en Taoïsme in te sluiten, en andere dingen die soms ook als ‘godsdienst’ beschreven worden uit te sluiten, zoals nazisme, communisme, darwinisme of het fan zijn van Ajax).

Wat zouden sterke voorbeelden zijn van godsdienstoorlogen? De gedachten gaan al gauw naar Noord-Ierland, Kashmir, Israël-Palestina, de ‘oorlog’ door en tegen moslimfundamentalisten. Uit de geschiedenisboeken worden vaak de kruistochten, de oorlogen door Mohammed en de grote oorlogen en twisten uit de zestiende en eerste helft zeventiende eeuw genoemd. Bijbels onderlegde types zouden nog kunnen denken aan de strijd van koning David tegen de Filistijnen of de Makkabeeënopstand rond 150 v. Chr.

Mij overtuigen de hedendaagse voorbeelden het minst: Noord-Ierland lijkt mij vooral een strijd tussen Ieren en Britten, Kashmir een tussen Indiërs en Pakistani. In deze gevallen (net als in dat van Israël en Palestina) gaat het om conflicten over grondgebied en zeggenschap. In tegenstelling tot wat je bij een godsdienstoorlog zou verwachten, spelen in deze conflicten theologische argumenten over het algemeen ook geen enkele rol (uitzondering zijn hier misschien sommige Israëlische extremisten, maar Sharon of Abbas benoemen het conflict nooit in theologische termen). Godsdienst lijkt hier eerder te worden gebruikt om de tegenstander te definiëren, dan dat het werkelijk een fundamentele rol speelt: het is nu eenmaal makkelijker schieten op een vervloekte ketter dan op een mede-schepsel van God. En het moslimfundamentalisme, en de religieuze taal van Mohammed B? Allereerst moet gezegd worden dat de spanningen tussen islamfundamentalisten en de westerse culturen niet komen door verschuivingen tussen godsdiensten: De Islam is niet van gisteren, en in het westen zijn noch het christendom, noch de secularisatie iets van de laatste vijf jaar. Wel zijn er verschuivingen binnen in ieder geval de Islam: Militant-fundamentalistische varianten doen flink van zich spreken. Mij lijkt dat daar vooral sociaal-economische oorzaken belangrijk zijn. Het zijn vooral armen en kansarmen zich tot deze stromingen aangetrokken voelen: Hamas is populair omdat het ziekenhuizen bouwt en onderwijs geeft, en ik denk dat Cohen de spijker op zijn kop sloeg toen hij dit weekend in zijn nieuwjaarsrede conflicten met minderheden in zijn stad beschreef in termen van kansarmoede en sociale uitsluiting.

Dan naar de geschiedenis. De kruistochten zijn goed te verstaan als een verdedigingsoorlog tegen de Turkse veroveringen van economisch belangrijke gebieden als Syrië. Mohammed is ingewikkelder omdat in zijn biografie godsdienst en politiek steeds hand in hand gaan. In ieder geval was hij politiek leider van een steeds machtiger wordende clan, en zijn voor de grote oorlogen met de Mekkanen en de Koeraiza belangrijke politieke argumenten te geven. De oorlogen in de zestiende en zeventiende eeuw in landen als Duitsland en Nederland zijn zwaar politiek geladen, en net zo is zonder kennis van de politieke omstandigheden noch de strijd van koning David tegen de Filistijnen, noch de opstand door de Makkabeeën te begrijpen. Politieke en economische redenen spelen dus in al deze conflicten een wezenlijke rol. Dat betekent niet dat religieuze argumenten irrelevant zijn: het feit dat christenen in de elfde eeuw niet langer vrij waren om te bidden in Jeruzalem was natuurlijk een aansprekend symbool, en in het algemeen zijn religieuze verschillen belangrijk als het gaat om identiteiten vast te stellen, net zoals nationale verschillen dat zijn. Maar ik zie geen enkele oorlog in heden of verleden die door de religieuze verschillen afdoende kan worden verklaard. Ik zie wel afschuwelijk veel situaties waarin al brandende of smeulende conflicten flink oplaaien doordat iemand er de olie van religieuze verschillen overheen gooit: Dat is niet goed te praten, maar misbruikt worden om een al bestaand conflict aan te wakkeren is iets wezenlijk anders dan een oorlog veroorzaken.

Er is misschien een ander argument: Zit er in het fenomeen godsdienst zelf, juist door de gerichtheid op iets dat het ondermaanse overstijgt, niet een element dat mensen over hun grenzen kan laten gaan? Dat lijkt me zeker waar, maar ook hier is een waarschuwing op zijn plaats: dat ‘over hun grenzen gaan’ gebeurt zowel ten kwade als ten goede. Als je wilt erkennen dat er in het verleden situaties zijn geweest waarin hun religieuze overtuigingen mensen tot oorlog gebracht hebben (dato non concesso), moet je op zijn minst ook erkennen dat er situaties zijn geweest waarin mensen omwille van hun religieuze overtuigingen ver over hun grenzen ten goede gingen. Martin Luther King, Gandhi, Maximiliaan Kolbe zijn overbekende voorbeelden, en ook bij iemand als bisschop Tutu heeft juist zijn ambt als bisschop hem geholpen bij het werk voor de waarheidscommissie. Veel meer voorbeelden zouden te noemen zijn, meer of minder heldhaftig. Maar daarmee kan het argument dat godsdienstigheid, vanwege de gerichtheid op het transcendente, oorlogszucht aan kan wakkeren, niet langer blijven staan, omdat hetzelfde argument als verdediging voor de tegenovergestelde standpunt kan dienen: religie kan blijkbaar zowel goede als kwade kanten in de mens enorm versterken.

Dat religieuze verschillen een rol kunnen spelen binnen oorlogen lijkt me niet te ontkennen. Dat religieuze leiders meer dan eens een dubieuze rol hebben gespeeld in situaties van gewapend conflict, ook niet. Dit alles zijn en blijven inktzwarte pagina’s in de geschiedenis van een betrokken godsdienst, en het goedpraten ervan kan niet worden gerechtvaardigd.
Maar de stelling dat godsdienstige verschillen oorlogen in heden of verleden afdoende zouden verklaren is niet te verdedigen. De wijdverbreide gedachte dat religie oorlog veroorzaakt is dus onzin.