Vriendjespolitiek: de wetenschap achter het Eurovisie Songfestival

ANALYSE - Anouk lijkt met haar lied ‘Birds‘ een redelijke kans te hebben in het Eurovisie Songfestival. Het is daarmee de eerste keer zijn sinds 2004 zijn dat Nederland in de finale zou staan. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat we het vaker ver schoppen? Politicoloog Tom van der Meer bekijkt het van een wetenschappelijke kant (via Stuk Rood Vlees, politiek-wetenschappelijke beschouwingen over actualiteit).

Nog veel langer bestaat er kritiek op de puntentelling van het Songfestival. Enerzijds zouden omvangrijke migrantengroepen (zoals met name de Turken) massaal op het thuisland stemmen, anderzijds zouden de Balkanlanden en de voormalige Sovjetstaten elkaar steevast punten toestoppen. Dat zou het voor westerse landen bijna onmogelijk maken te winnen. Bovendien kon het toch geen toeval zijn dat het Verenigd Koninkrijk in 2003, zo kort na de Irak-oorlog, eindigde op ‘nul points’? Dat met name noordelijke landen (afgelopen 15 jaar) en Ierland (jaren 90) het desondanks wel erg goed hebben gedaan, wordt niet vaak genoemd.

Wetenschappers doen al jarenlang onderzoek naar mogelijke vriendjespolitiek en blokvorming op het EVS, gebruikmakend van de meest geavanceerde technieken om netwerken in kaart te brengen en om de toekenning van punten te verklaren. Er is inderdaad duidelijk sprake van blokvorming. Maar dat is tussen 1975 en 2006 slechts twee maal doorslaggevend geweest voor de overwinning (in 2003 en in mindere mate in 2005).

Op basis van de literatuur kunnen we drie tips opstellen van institutionele aanpassingen die Nederland zou moeten afdwingen om meer succes te krijgen.

Tip 1: Nederland moet zich inwerken in het Viking-verbond

Er zijn talloze netwerkanalyses losgelaten op het Songfestival, op basis van uitruil of parallelle stempatronen. Steevast vonden onderzoekers bewijs voor kliekjes (paywall), combinaties of zelfs blokken van landen die op elkaar stemmen. Tot halverwege de jaren negentig waren er drie grote blokken (paywall) in constellatie waardoor het Westen eigenlijk decennialang domineerde.

Sinds de jaren negentig werden verschillende verbonden zichtbaar. Met name belangrijk was de opkomst van het Balkan-blok tussen 2001 en 2005 (met Slovenië, Kroatië, Bulgarije, Turkije, Servië, Roemenie, Griekenland, Albanie, Cyprus en Macedonië) en het Viking-verbond sinds de tweede helft van de jaren negentig (met IJsland, Noorwegen, Zweden, Denemarken, Finland, Estland, Letland en Litouwen). Daarnaast zijn er nog kleinere blokken (Polen-Rusland-Oekraïne; Spanje-Andorra; Nederland-België).

De vanzelfsprekende steun binnen het eigen blok zou tot 2005 alleen in 2003 (Turkije i.p.v. België) en 2005 (Griekenland i.p.v. Malta) bepalend geweest zijn voor de uitslag. En zelfs dat lijkt, gegeven de analyse, nog een overschatting. In andere jaren (1999, 2002) was er grote eenheid onder het Viking-verbond maar was deze niet doorslaggevend. Bij een goed (kansrijk?) lied blijken de landen uit het eigen blok simpelweg veel punten te geven. Is dat vriendjespolitiek of smaak?

Dat België in 2003 de overwinning daadwerkelijk is misgelopen door blokvorming is zeer waarschijnlijk. Nederland en België doen er verstandig aan zich in te werken in het Viking-verbond, om zo meer kans te maken op een overwinning. In tegenstelling tot het Balkan-blok (10 landen) is in het Viking-verbond (8 landen) nog uitbreiding mogelijk: meer dan 10 landen maakt een coalitie minder stabiel doordat per land slechts 10 punten te vergeven zijn.

Tip 2: Eis regionale voorrondes of evenredige vertegenwoordiging in stemprocedure

Maar kunnen Nederland en België wel tot zo’n blok toetreden? Er is dus duidelijk blokvorming, maar wat betekent dat? Worden er politieke spelletjes gespeeld, is er vriendjespolitiek, of is er gewoonweg sprake van een gedeelde (muziek)smaak?

Volgens een analyse uit 2006 (paywall) van o.a. UvA-collega (sociaal-psycholoog en politicoloog) Bertjan Doosje is er sprake van een uitruil. Nationale jury’s kregen meer punten van landen waar ze zelf in de voorgaande vijf jaar ook aan hadden gegeven, en gaven meer punten aan landen waar ze zelf in de voorgaande vijf jaar meer van hadden gekregen. Dit maakt een tit-for-tat strategie waarschijnlijker, maar is niet noodzakelijk bewijs. Hetzelfde zou je immers ook verwachten als er simpelweg een gedeelde muzieksmaak zou zijn. De auteurs vinden echter meer bewijs: het tit-for-tat gedrag is sterker in landen met een collectivistische cultuur en in relatief arme landen. En toch lijkt ook dat onvoldoende bewijs. De auteurs hadden moeten toetsen in hoeverre punten die een land in de volgende vijf jaar krijgt samenhangen met de punten die een jury op dit moment geeft. Als er echt sprake is van tit-for-tat zou die samenhang niet mogen bestaan, of op zijn minst relatief zwak moeten zijn.

Het onderzoek van de Brusselse onderzoekers Ginsburgh en Noury gaat daar tegenin. Volgens hen is er geen significant effect van het uitruilen van stemmen, zodra je rekening houdt met culturele en taalkundige overeenkomsten tussen landen. De belangrijkste verklaring voor succes blijft volgens hen, met afstand, de kwaliteit van de zanger. Probleem, echter, is dat die studie de kwaliteit van zangers niet direct meet, maar via een maat die zelfs wat (vriendjes)politieke elementen kan omvatten. Er lijkt dus een serieus risico van statistisch overcontroleren.

De Groningse econome Spierdijk en de Twentse wiskundige Vellekoop bereiken een genuanceerd standpunt in een gedetailleerde studie. Ze stellen dat het blok-stemmen weliswaar grotendeels wordt verklaard door culturele, linguïstische, religieuze en etnische overeenkomsten, maar dat in verscheidene landen daarnaast toch ook nog op basis van geografische nabijheid wordt gestemd. De verdachtmaking van vriendjespolitiek kan dus voor sommige landen kloppen. Maar tegelijkertijd is die vriendjespolitiek op geaggregeerd niveau nauwelijks van belang, en verwerpen de auteurs de beschuldiging van grootschalige blokvorming.

Maar zelfs blokmatig stemmen op basis van culturele overeenkomstigheid in plaats van kwaliteit heeft voor Nederland negatieve consequenties. Ten eerste sluit de Nederlandse muzieksmaak en -stijl (Toppers, 3Js, Sieneke) niet echt aan bij die van omringende landen, in tegenstelling tot de gedeelde hits op de Balkan. Ten tweede zijn de omringende landen hier nogal groot (Duitsland, Frankrijk, VK), wat ons bepaald niet helpt omdat hun stem even zwaar telt als die van de kleintjes op de Balkan.

Nederland zou moeten inzetten op regionale voorrondes in de stemprocedure of op meer evenredige vertegenwoordiging (naar bevolkingsgrootte). Het huidige systeem lijkt te veel op het kiesstelsel van de Amerikaanse senaat, waar elke staat ongeacht de grootte evenveel senatoren heeft, en daardoor bijvoorbeeld zelfs populaire wapenwetgeving niet hoeft te slagen.

Tip 3. Een expertjury is minder gevoelig voor blokvorming.

Maakt het dan nog uit of wordt gestemd door een expertjury of door tele-voting door het algemene publiek? De publieke wijsheid is dat vriendjespolitiek vooral is toegenomen door tele-voting, waardoor bijvoorbeeld migrantengroepen massaal konden stemmen op het thuisland (zoals de Turkse minderheid in Duitsland). Hierover is weinig bekend. Maar wat we wel weten (paywall), is dat expertjury’s op het songfestival minder worden beïnvloed door random elementen die niets te maken hebben met kwaliteit, zoals de volgorde van de optredens (hoe later, hoe beter). Maar dat neemt niet weg, dat ook expertjury’s wel degelijk door dergelijke zaken worden beïnvloed.

Het advies voor Nederland is tamelijk evident: zet in op een grotere rol voor de expertjury. Die is in de toekenning van punten in elk geval minder gevoelig voor externe factoren, dus mogelijk ook voor vriendjespolitiek of door culturele overeenkomsten.

Wellicht de belangrijkste bevinding is echter de lol die moleculair genetici, musicologen, sociaal-psychologen, economen, politicologen en sociologen er de laatste jaren aan beleven om hun statistische tools los te laten op de douze points.