Voor het laatst: Schepping en evolutie

Omdat Sargasso een grassrootsweblog(tm) pur sang is, herbergen wij met graagte gastredacteuren. Stijn laat zijn licht schijnen op de hevige woordenstrijd over Intelligent Design vanuit een een tot dusver ongehoorde zienswijze, een zienswijze die eigenlijk bij uitstek de expertise op dit terrein bezit: namelijk het gezichtspunt van de theoloog.

Het is een discussie die zo af en toe weer opgerakeld wordt: schepping of evolutie. De discussies over Intelligent Design (ID) waren de laatste aanleiding: Filosofen, biologen, natuurwetenschappers van allerlei soort mengen zich erin. Opvallend afwezig in de discussie waren de theologen. In een mooi interview in de Guardian van dinsdag met de (na Queen Elisabeth) hoogste leider van de Anglicaanse kerk, de aartsbisschop van Canterbury en gerenommeerd theoloog Rowan Williams kwam het onderwerp ook weer ter sprake. In aansluiting op wat hij daar zegt wil ik hier uitleggen waarom theologen het met de natuurwetenschappers eens zijn dat het een onzinnige discussie is.

Allereerst zijn het twee discussies: de eerste is naar de verhouding tussen schepping en evolutie, de tweede is de vraag of ID een redelijk en wetenschappelijk alternatief is voor de verschillende evolutie-modellen die er bestaan. Op de tweede discussie wil ik nu niet ingaan, dat is een natuurwetenschappelijke discussie waarin theologen zich terecht niet mengen omdat dat niet hun competentie is (Wat de grote verdediger van ID in Nederland Cees Dekker ook is, theoloog zeker niet). Mij gaat het om het eerste punt.

Zoals natuurwetenschappers zuchten als ze Darwin weer eens moeten verdedigen tegen fundamentalisten, zo gaan theologen ook zuchten als dit onderwerp langskomt, omdat het ook binnen dat vak geldt als een onzinnige en irrelevante discussie: De simpele tegenstelling tussen schepping en evolutie wordt door het overgrote deel van de (christelijke) theologen gezien als een categoriefout, omdat scheppingsgeloof zoals verwoord in het verhaal over de zeven dagen, ten onrechte tegenover de evolutietheorie wordt geplaatst.

Daarvoor zijn twee belangrijke argumenten: een literair en een historisch. Het literaire argument hangt samen met het genre van de tekst: het verhaal over de zeven dagen uit Genesis 1 is een lied. Als je het leest herken je snel een soort van refrein (“En God zag dat het goed was, het werd avond en het werd morgen, dag één, dag twee, drie enz.”). Van een lied vragen dat het gaat praten als een natuurwetenschappelijk artikel is onzinnig: Wanneer iemand in een liefdeslied zegt dat zijn vriendin een roos is, ga je ook niet aan een bioloog vragen of dat klopt. Een lied heeft een poëtische taal, die vraagt om een poëtische manier van lezen.

Dan naar de geschiedenis: Dit lied is waarschijnlijk ontstaan binnen een Israëlitische elite, in een tijd waarin die elite in ballingschap leefde in Babylonië (huidig Irak). De volkeren die de Israëlieten daar troffen hadden veel verhalen en liederen over hoe om te gaan met machten van de natuur, die soms buitengewoon bedreigend kunnen zijn. Je hoeft maar terug te denken aan de tsunami van vorig jaar om je bij die angst wat voor te kunnen stellen. In Babylonië golden zo ook de zon, maan en sterren als goden die je lot bepaalden. Israël heeft in antwoord op al die ideeën een eigen lied geschreven: Een lied tegen de angst. De kern van dat lied is dat God alle dingen om ons heen gemaakt heeft tot een hulp, ze vallen onder zijn zorg en je hoeft er dus niet bang voor te zijn. Zon, maan en sterren worden in dat lied bijv. niet eens bij name genoemd, omdat dat godennamen zijn. Genesis 1 noemt ze ‘lichtjes’, lampjes die zorgen dat je overdag niet struikelt en die ’s nachts de hemel versieren. Het gaat in dit lied dus niet over een wereldverklaring, maar over een uitleg hoe al die bedreigende dingen om ons heen samenhangen met de ervaring die die mensen hadden met een liefdevolle God.

Het is opvallend om te zien dat in de discussies over schepping en evolutie het woord ‘schepping’ eigenlijk nooit gedefinieerd wordt, alsof iedereen wel weet wat daarmee bedoeld wordt. Dat leidt tot de grootste misverstanden. Schepping is niet een theorie over hoe de wereld ontstaan is, maar een theologisch begrip dat gebruikt wordt om binnen het christelijk geloof na te denken over de verhouding van God en al het andere dat er bestaat. Het begrip heeft heel andere implicaties dan een wereldverklaring. Om een indruk te geven waar het wel over gaat bij ‘schepping’ noem ik drie implicaties:

1. Schepping wil uitleggen dat er een onoverbrugbaar verschil is tussen God en alles wat we om ons heen zien. Alles wat we zien en kennen, van de regenworm tot de F-16 en van de muziek van Mozart tot het optreden van Jomanda, het is allemaal in meer of mindere mate wonderlijk, maar het is allemaal schepsel en dus niet God: God is nooit te beperken tot wat we zien en begrijpen, en de dingen die wel zien en begrijpen, zijn niet bedoeld om te verafgoden. In die zin leidt scheppingstheologie tot een nuchtere blik op de wereld om ons heen.
2. Wij zijn geen eigenaars van de schepping: Zij is van God, aan ons is de taak om er goed zorg voor te dragen. Dat zo’n visie belangrijke politieke consequenties zou moeten hebben, lijkt me duidelijk.
3. Dat in het scheppingsverhaal staat dat ‘God zag dat het goed was’ is ook relevant voor onze omgang met de wereld: Afkeer van de schepping en alles wat daarbinnen hoort (het geestelijke én het lichamelijke, het bijzondere én het alledaagse) past een christen niet. Ook hier is het weer nuchterheid troef: Een zweverig soort afkeer van de fysieke kant van ons leven kan niet, anti-intellectualisme ook niet: Lijf en geest, het is allemaal de moeite waard om te koesteren.

Over dit soort dingen hebben christelijke theologen het als ze over schepping nadenken. Hoe de wereld zich in biologische zin ontwikkelt laten zij met een gerust hart over aan de biologen, en ze kijken met bewondering naar de dingen die daar ontdekt worden: voor een christelijke theoloog zal het alleen maar leiden tot een grotere liefde voor de schepping, en daarmee voor de Schepper.

Zo staan natuurwetenschappers en theologen zij aan zij in hun afkeer van het terugkerende gedoe over schepping en evolutie: De natuurwetenschapper wordt er moe van omdat hij nog geen begin van een goed alternatief voor de heersende theorieën ziet, en de theoloog wordt er moe van omdat dat waar hij in zijn vak over nadenkt nooit bedoeld is als een alternatief voor natuurwetenschappelijke theorieën. Er worden dus appels met peren vergeleken, en dat helpt noch de natuurwetenschap, noch de biologie, noch de theologie verder. Hoog tijd om erover op te houden dus.