Vliegtuigpassagiersgegevens – nee zeggen kan wel

In het kader van de uitreiking van de Big Brother Awards een gastbijdrage van Kathalijne Buitenweg. Zij is lid van het Europees Parlement voor GroenLinks en blogt zelf op Hyves.

Vanavond worden de Big Brother Awards voor inbreuken op de privacy uitgereikt. Ik hoop dat de verantwoordelijken voor het PNR Data Agreement – de recent gesloten overeenkomst tussen de Europese Unie en de Verenigde Staten over de overdracht van vliegtuigpassagiersgegevens – te kijk worden gezet met een award. De overeenkomst die eurocommissaris Frattini en de Europese regeringen hebben uitonderhandeld met de Amerikaanse autoriteiten gooit de privacy van luchtreizigers te grabbel. De Tweede Kamer krijgt binnenkort de kans om het akkoord naar de prullenbak te verwijzen.

Landen hebben het recht om te weten wie hun land binnenkomt. Zeker gezien de dreiging van het internationale terrorisme. Maar onder het motto ‘terreurbestrijding’ worden tegenwoordig wel erg vérgaande maatregelen genomen. De vergaarde informatie wordt bovendien voor heel andere doeleinden gebruikt, en dit alles according to US law, zoals het PNR Data Agreement leest. Onze eigen Europese privacyregels worden door de overeenkomst aan de kant gezet, terwijl het gaat om gegevens die bij Europese vliegtuigmaatschappijen berusten.

Het PNR Data Agreement is dan ook geen echte overeenkomst, maar een knieval voor de Amerikaanse wens tot onbeperkt gebruik van zo veel mogelijk persoonlijke gegevens. Want wat hebben de Europeanen nu binnengehaald?

De Amerikaanse autoriteiten zeggen toe per 1 januari over te stappen van een pull-systeem waarbij ze zelf gegevens uit de boekingssystemen van Europese luchtvaartmaatschappijen plukken naar een push-systeem waarbij de maatschappijen de overeengekomen gegevens verschaffen. De push-methode verkleint de kans dat de VS meer gegevens verzamelen dan waar zij recht op hebben. De VS hebben deze overstap al bij twee eerdere akkoorden beloofd, maar niet uitgevoerd. Waarom moest hierover opnieuw onderhandeld worden? Om de EU opnieuw wisselgeld te laten betalen? We hadden beter kunnen zeggen dat we niet opnieuw gingen onderhandelen voordat de VS hun eerdere beloften gestand hadden gedaan.

Ten opzichte van de eerdere akkoorden daalt het aantal te verstrekken passagiersgegevens van 34 naar 19, zo constateerden de Europese onderhandelaars met tevredenheid. Dat lijkt winst, maar het is optisch bedrog. Zo zijn de informatievelden ‘adres’, ‘telefoonnummers’ en ‘e-mail-adres’ samengevoegd tot één veld met ‘alle beschikbare contactinformatie’. Feitelijk kunnen de VS aanspraak blijven maken op minstens dezelfde hoeveelheid gegevens, inclusief creditcardnummers. De VS behouden zich zelfs het recht voor om gebruik te maken van gegevens over ras, etnische afkomst, religie, vakbondslidmaatschap, medische toestand en seksleven van de reizigers.

Tegenover de schijnconcessies van Amerikaanse zijde staat een grote Europese toegeeflijkheid. Tot nu toe mochten de VS de verkregen passagiersgegevens maximaal 3,5 jaar bewaren. Die bewaartermijn wordt nu verlengd naar 15 jaar. De gegevens worden door de VS niet alleen gebruikt om te controleren wie er het land binnenkomt, maar ook voor opsporingsdoeleinden en inlichtingenwerk, inclusief data mining en massale profilering. Een veelheid aan Amerikaanse instanties, inclusief de CIA, heeft toegang tot de passagiersgegevens.

De lange bewaartermijn van de gegevens en de analyses die erop worden losgelaten vergroten de kans dat vliegtuigpassagiers ten onrechte verdacht worden van terroristische bedoelingen. Het is niet eenvoudig je naam te zuiveren wanneer je de toegang tot een vlucht ontzegd wordt. De eerste stap daartoe loopt via een digitaal klachtenloket, het Traveler Redress Inquiry Program. Maar uit veiligheidsoverwegingen kan de Amerikaanse overheid weigeren om klagers te informeren over de gegevens die hem of haar verdacht maken. Reizigers moeten maar zelf aangeven waarom zij denken dat ze verdacht zijn…

Daar komt bij dat de Amerikaanse ‘garanties’ voor een zorgvuldige behandeling van de gegevens niet in de overeenkomst zelf staan, maar in een begeleidende brief van minister Chertoff van Binnenlandse Veiligheid. De VS beschouwen die brief als niet-bindend. Kort na het sluiten van de overeenkomst bleek hoeveel de Amerikaanse toezeggingen waard zijn: de VS kondigden een wetswijziging aan, die het voor individuen nog moeilijker maakt te achterhalen welke gegevens over hem of haar bewaard worden en door welke instanties. Het akkoord voorziet niet in een onafhankelijk toezichthouder.

Vorige maand hebben de Europese privacytoezichthouders een vernietigende opinie over het PNR Data Agreement wereldkundig gemaakt. Het Europees Parlement had zich er eerder al met grote meerderheid tegen gekeerd. Maar helaas staan mijn collega’s en ik buitenspel. Door de verwerping van de Europese Grondwet heeft het Europarlement nog steeds geen zeggenschap over de Europese justitiesamenwerking. Alleen nationale parlementen kunnen de overeenkomst nog blokkeren.

Sommige critici van het akkoord, zoals mijn D66-collega Sophie in ’t Veld, ontraden zo’n veto. Want dan zou de Amerikaanse regering sancties kunnen treffen, zoals het intrekken van de landingsrechten voor Europese vliegtuigmaatschappijen. Ik zie geen reden om ons te laten chanteren. Ook Amerikaanse vliegtuigmaatschappijen hebben tenslotte landingsrechten in de EU nodig.

Ook de jury van de Big Brother Awards schrijft dat nee zeggen tegen de overeenkomst “waarschijnlijk niet als reële optie moet worden gezien”. Waarom niet?
De Tweede Kamer heeft tijdens de onderhandelingen over het nieuwe Europese Hervormingsverdrag aangegeven een grotere rol te willen spelen in de Europese politieke arena. Dit is haar kans. Indien de Kamer vindt dat het een slechte overeenkomst is, mag zij deze niet als een stempelmachine laten passeren.

Als de Kamer het PNR Data Agreement tegen heug en meug slikt, uit vrees alleen te komen staan in Europa of de toorn van de VS te moeten ondergaan, dan is er inderdaad iets mis met de democratische controle op internationale overeenkomsten, zoals de jury van de Big Brother Awards constateert. Dan is er veel voor te zeggen om het Europees Parlement een beslissende stem te geven bij Europese justitieverdragen. Gelukkig voorziet het nieuwe Hervormingsverdrag daarin.