Het boek ‘Schaarste’ van Sendhil Mullainathan en Eldar Sharif biedt beleidsmakers handvatten om op basis van nieuwe wetenschappelijke inzichten armoede te bestrijden. In Amsterdam lijkt men deze inzichten echter enkel voor symptoombestrijding in te zetten.
Beleidsmakers worden er vaker van beschuldigd: ze bestrijden symptomen in plaats van de onderliggende oorzaken aan te pakken. Arme mensen op hun beurt worden ervan beschuldigd altijd de verkeerde keuzes te maken. Wat hebben deze beschuldigingen gemeen? Ze komen samen in het plan van de gemeente Amsterdam om de zorgpremies van uitkeringsontvangers met schulden direct aan de zorgverzekeraar te betalen.
Volgens het NOS journaal is het aantal mensen met een betalingsachterstand toegenomen: één op de zes mensen heeft moeite de rekeningen te betalen. De Amsterdamse sociale dienst signaleert dat aanmaningen, deurwaarders en straffen niet helpen: ‘We zien dat deze mensen een andere benadering nodig hebben.’ Bovendien blijkt uit onderzoek ‘dat mensen die diep in de schulden zitten, vaak niet de juiste keuzes maken.’
Nadja Jungman, lector Schulden en incasso aan de Hogeschool Utrecht, lichtte in de uitzending toe:
Er is steeds meer onderzoek dat uitwijst dat als mensen in een situatie van schaarste terechtkomen, en dat gebeurt bij mensen met te weinig geld, dat dan eigenlijk alle aandacht uitgaat naar het overleven in het hier en nu, en dan lukt het mensen gewoon niet goed meer om het echte probleem op te lossen.
Baanbrekend
Ik vermoed dat Jungman hier verwijst naar het boek Schaarste. Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen van Harvard-econoom Sendhil Mullainathan en Princeton-psycholoog Eldar Sharif. Ik heb het boek (nog) niet gelezen, maar een artikel van Rutger Bregman in De Correspondent over de ‘nieuwe, baanbrekende theorie over armoede’ wekte eerder al mijn interesse.
Het idee is niet helemaal nieuw, schrijft een recensent van The Guardian, en het klinkt inderdaad ook niet heel verwonderlijk: mensen die (langdurige) te weinig geld hebben komen in de ‘schaarste-mindset’ en maken daarom minder slimme keuzes. De ‘scarcity trap’ verklaart waarom arme mensen vaker dik zijn, hun kinderen niet naar school sturen, meer geld lenen en minder sparen, minder sporten, ongezond eten en niet komen opdagen bij een workshop Omgaan met geld. Of, in arme landen, waarom arme mensen hun gewassen niet oogsten, hun kinderen niet laten inenten, hun handen niet wassen, medicijnen niet nemen of slecht eten tijdens de zwangerschap.
Olifant in de kamer
Mensen met een gebrek aan geld (of tijd, calorieën of vrienden – de schaarstetheorie is volgens Mullainathan en Sharif op ons allemaal van toepassing) komen ‘bandbreedte’ tekort: ze kunnen niet meer goed nadenken. Volgens de onderzoekers verliezen mensen die in armoede leven 13 punten aan IQ – vergelijkbaar met een nacht niet slapen of een alcoholverslaving. Schaarste werkt debiliserend en leidt tot een gevaarlijke tunnelvisie, wat vervolgens de situatie van schaarste in stand houdt.
Mullainathan en Sharif bestrijden het argument dat arme mensen minderwaardige persoonlijkheden, slechte gewoonten of een gebrekkige moraal hebben. Maar tekortkomingen in het gedrag zijn er wel degelijk, alleen die komen voort uit schaarste. Veel armoede-onderzoekers negeren deze ‘olifant in de kamer’ omdat het respectloos zou zijn arme mensen op tekortkomingen in hun gedrag aan te spreken, signaleert een recensent van The Economist.
Een andere reden voor de stilte over het persoonlijk falen van arme mensen is volgens mij dat – hoe genuanceerd de analyse zelf ook is – in de vertaling van onderzoek naar beleidsaanbevelingen al gauw verloren gaat dat beschrijven of verklaren niet hetzelfde is als beoordelen of zelfs veroordelen. Het is daarom lastig voor sociale wetenschappers om over levensstijl of gedrag te praten zonder de indruk te wekken mensen de schuld te geven van hun hachelijke leefomstandigheden.
Innovatieve aanpak
Wat mij interesseerde aan het boek Schaarste was de aandacht ervoor. Bregman deed ook verslag van een interview met één van de auteurs en daarnaast van een debat waar ook de wethouder Wonen en Wijken van de gemeente Amsterdam aanwezig was (wat erop wijst dat de gemeente Amsterdam zich voor haar plan inderdaad heeft laten inspireren door dit boek).
Hoe zou het ‘baanbrekende’ idee dat armoede het beoordelingsvermogen negatief beïnvloedt, worden ontvangen door de wethouder? Het boek zet bijvoorbeeld vraagtekens bij het korten op de uitkering als prikkel om werk te zoeken: als dat tot meer stress leidt dan is dat niet de juiste manier om mensen te motiveren. Zouden de nieuwe inzichten voor een verandering van koers kunnen zorgen? Beleidsmakers zijn immers steeds meer doordrongen van de noodzaak van evidence-based beleid. Zal de schaarstetheorie leiden tot een beetje minder victim blaming en een beetje meer oog voor de structurele omstandigheden van armoede?
De nieuwe aanpak van de gemeente Amsterdam doet helaas vermoeden dat ook hier in de vertaling van onderzoek naar beleid iets verloren is gegaan. De gemeente Amsterdam kiest ervoor om, evidence-based weliswaar, symptomen te bestrijden. Mensen met geldgebrek maken slechte keuzes, dus maakt de gemeente Amsterdam de keuzes voor hen.
Zijn de mensen met schulden daardoor geholpen? Misschien, als je ervan uitgaat dat ze nu een keuze minder hebben om zich zorgen over te maken. Meer fundamenteel gezien, zijn ze echter niet geholpen, want deze maatregel doet niets aan het onderliggende probleem: schaarste. In het slechtste geval worden de gevolgen van schaarste zelfs versterkt omdat deze mensen nu nog minder geld hebben te besteden.
Ik beweer niet dat mensen hun schulden niet hoeven terug te betalen. De mensen zelf zijn vast gebaat bij een zorgverzekering (schaarste zou er immers ook voor zorgen dat zij vaker ongezonde keuzes maken…). Het gaat mij hier om de redenering dat nieuwe inzichten uit onderzoek vragen om deze nieuwe aanpak. Die nieuwe inzichten wijzen op de oorzaak (schaarste) van de problematiek, maar het beleid richt zich op de symptomen (slechte keuzes).
Tweaks
Nu geven de recensies die ik las de indruk dat de auteurs van het boek Schaarste zelf ook niet al te radicaal zijn in hun aanbevelingen: ‘Een belangrijke les voor beleid,’ lezen we in de recensie in de Boston Globe, ‘is dat “tweaks”, en niet grootscheepse veranderingen, al veel kunnen bewerkstelligen.’
Vertaald naar de praktijk: organiseer een workshop (Omgaan met geld) zo dat het niet erg is wanneer deelnemers een keer een les missen. Sluit kleine verzekeringen af zodat mensen in geldnood geen slachtoffer worden van woekerleningen. Of, iets radicaler, biedt mensen een regulier arbeidscontract aan in plaats van een onzeker nulurencontract.
Mullainathan en Sharif hebben kritiek op bestaande sociale vangnetten, cursussen, wijkprojecten en voedselprogramma’s, schrijft een recensent op het blog van Sociale Vraagstukken, maar ‘hoe dat precies moet, wordt slechts summier uitgewerkt en geïllustreerd aan de hand van bescheiden voorbeelden.’
Misschien hebben de bedenkers van de schaarstetheorie gewoon goed begrepen dat (weer) een pleidooi voor structurele veranderingen gericht op de arbeidsmarkt, ongelijkheid en sociale voorzieningen bij beleidsmakers geen gehoor zal vinden. Tweaks, kleine ingrepen, ‘speldenprikken’ – dat is waar beleidsmakers warm voor lopen. Evidence-based, dat dan weer wel.
Gwen van Eijk is criminologe en stadssociologe en werkt aan de Universiteit Leiden. Zij doet onderzoek naar klassenverschillen en criminaliteitsbeleid.
Reacties (5)
@0: “Ik heb het boek (nog) niet gelezen”
Komt vaker voor, goed dat het niet verhuld wordt.
Het kan ook met “Nu geven de recensies de indruk dat … ”
Kenmerk voor een tijd met steeds meer tekst, die – zeker verhoudingsgewijs – minder gelezen wordt.
“mensen een regulier arbeidscontract aan in plaats van een onzeker nulurencontract”
Wie wil dat niet, maar welke politieke groepering maakt zich daar sterk voor?
Interessant stuk, en mijn interesse voor dit boek is gewekt. Ik begrijp alleen de beleidsaanbevelingen voor de gemeente Amsterdam niet. Zo te lezen is het juist wel goed als de gemeente keuzes voor mensen maakt, omdat er dan geen mogelijkheden meer zijn voor een slechte keuze. Hopelijk houden ze daarna meer geld over zodat ze niet meer in een schaarste-situatie komen.
Cursussen “Omgaan met geld” bestaan volgens mij al, maar als ik het stuk goed lees, is het niet te verwachten dat arme mensen daar naartoe zullen gaan, omdat ze de verstandige keuze om naar deze cursus te gaan niet zullen maken. Kleine verzekeringen aanbieden lijkt me een slecht idee, omdat waarschijnlijk arme mensen meer geneigd zijn om overbodige verzekeringen op bijvoorbeeld telefoon of televisie af te sluiten. En ik weet niet of de gemeente Amsterdam vaste contracten kan afdwingen. Misschien moet je dan landelijk nuluren-contracten afschaffen, maar dan raak je ook weer mensen die dat type contracten graag wil.
Waar ik me verder zorgen over maak bij het lezen van de recensies, is dat het boek misschien een beetje te veel wil verklaren. Zo te lezen zijn de inzichten zowel toepasbaar op echte arme mensen, als op hoogleraren van Harvard (in het laatste geval gaat het om schaarste van tijd en niet geld). Meestal als een theorie teveel wil verklaren, is die niet strak gedefinieerd, zodat deze uiteindelijk niets verklaart. Maar hier zou ik het boek eerst voor moeten lezen.
Huh? Dus er wordt een “nieuw” effect opgemerkt (stressvol van dag tot dag overleven zorgt voor meer korte termijn keuzes) en dus hangt alles daar maar meteen van af? Wat een politieke/marketing lulpraat. Er zijn gewoon meerdere factoren aan het werk: IQ en motivatie tijdens de schoolperiode maken wel degelijk uit voor de kans op latere armoede en/of schulden en ja, een andere factor is dat een overlevingsmentaliteit tot minder lange termijn keuzes leidt (kan vaak ook niet anders). Ga nou alstjeblieft niet de ene tunnelvisie inruilen voor de andere maar accepteer dat de wereld ingewikkeld is en dingen dus meerdere oorzaken kunnen hebben.
@3 Waarvan de belangrijkste oorzaak dan nog steeds is: geen werk hebben in een tijd met 8,8 procent werkloosheid betekent ook geen geld hebben. Doe daar wat aan en het probleem van schaarste lost zich voor het grootste deel van de betrokkenen op.
Geld inhouden voor de zorgverzekering in een tijd van schaarste zorgt natuurlijk niet voor minder stress. Want het betekent dat mensen nog minder vrij besteedbaar inkomen hebben en dan andere rekeningen niet meer (kunnen) betalen of later betalen.
@4
Hoe kan het dat de meerderheid van de mensen met alleen maar een bijstandsuitkering wel hun zorgverzekering betalen terwijl sommige mensen in de WW of met werk niet betalen? Het ligt niet zozeer aan het besteedbare inkomen maar aan keuzes die mensen maken. Er zijn wel mensen die tussen schip en wal vallen maar dat is een minderheid van de wanbetalers.